I. Khái niệm về thể loại văn học

Thể loại văn học (tiếng Pháp: genre littéraire) là dạng thức hình thức của tác phẩm văn học, được hình thành và duy trì một cách tương đối ổn định trong suốt tiến trình phát triển của lịch sử văn học. Thể loại phản ánh những điểm tương đồng giữa các tác phẩm về phương thức tổ chức nội dung, đặc điểm của hiện tượng đời sống được phản ánh, cũng như bản chất của mối quan hệ giữa nhà văn với hiện thực đời sống ấy.

Nói cách khác, thể loại là một kiểu cấu trúc nghệ thuật, vừa định hình cách tiếp cận hiện thực của nhà văn, vừa thể hiện phương thức giao tiếp giữa tác phẩm và bạn đọc. Đó là kết quả của một quá trình lịch sử – văn hóa lâu dài, trong đó những yếu tố ổn định của sáng tác văn học được đúc kết và định hình thành quy phạm thể loại.

II. Cơ sở hình thành thể loại

Trong quá trình sáng tác, các nhà văn vận dụng nhiều phương thức khác nhau để chiếm lĩnh và phản ánh hiện thực. Mỗi người có thể có cái nhìn khác nhau, cảm nhận khác nhau và từ đó dẫn đến những kiểu thể hiện khác nhau trong nghệ thuật:

Có người thiên về chiêm nghiệm, trầm tư, hướng nội – hình thành những tác phẩm mang tính trữ tình sâu sắc.
Có người thiên về hành động, sự kiện, lựa chọn hình thức tự sự để kể lại một chuỗi biến cố.
Có người lại chú trọng vào xung đột, đối thoại trực diện, từ đó định hình nên loại hình kịch.

Chính những phương thức phản ánh ấy chi phối các yếu tố trong tác phẩm như: đề tài, cảm hứng nghệ thuật, kiểu nhân vật, kết cấu cốt truyện, hình thức ngôn ngữ… Tất cả tạo nên một hình thức tổ chức chỉnh thể, mang đặc trưng riêng và có thể được tập hợp lại thành từng nhóm – đó là các thể loại văn học.

Ví dụ:

Trong kịch, ta gặp nhân vật kịch, kết cấu kịch, hành động kịch cùng lời thoại mang tính kịch.
Trong thơ trữ tình, nhân vật thường là cái “tôi”, với kết cấu cảm xúc theo mạch tâm trạng, lời thơ giàu nhạc điệu và cảm xúc.

Từ đó, có thể thấy rằng thể loại văn học không phải là sản phẩm ngẫu nhiên mà là kết quả khách quan của lịch sử sáng tác, phản ánh mối quan hệ biện chứng giữa nội dung, hình thức và phương thức chiếm lĩnh đời sống.

III. Bản chất và đặc điểm của thể loại văn học

1. Phản ánh khuynh hướng phát triển bền vững của văn học

Thể loại là hình thức nghệ thuật vừa bền vững, vừa biến đổi. Trong bản chất, nó thể hiện những khuynh hướng phát triển vĩnh hằng của văn học, nhưng không vì thế mà bất biến. Mỗi thời kỳ văn học đều có những sáng tác mới, mang hơi thở của thời đại, làm cho thể loại cũng không ngừng được điều chỉnh, mở rộng, thậm chí chuyển hóa.

Vì vậy, thể loại văn học luôn mang trong mình tính hai mặt:

Vừa ổn định để giữ gìn bản sắc truyền thống;
Vừa vận động và đổi mới để thích ứng với những biến đổi của đời sống và nhu cầu nghệ thuật.

2. Thể loại là phạm trù lịch sử

Theo nhà nghiên cứu D. Likhachev, thể loại văn học là một phạm trù lịch sử. Nó không tồn tại vĩnh viễn mà chỉ xuất hiện và phát triển trong những giai đoạn nhất định của văn học. Sau đó, nó có thể bị biến đổi, lai ghép, thậm chí bị thay thế bởi những thể loại mới phù hợp hơn với hoàn cảnh xã hội – lịch sử mới.

Do đó, khi tiếp cận một thể loại, cần xem xét trong bối cảnh lịch sử cụ thể, nhận thức được sự tiến hóa và tính linh hoạt của nó trong suốt tiến trình văn học.

IV. Hệ thống phân loại thể loại văn học

Lí luận văn học, dựa vào những yếu tố ổn định trong hình thức tổ chức tác phẩm, đã chia văn học thành các loại và các thể (còn gọi là thể loại hoặc thể tài). Trong đó:

Loại là phạm trù rộng hơn, mang tính khái quát cao.

Thể nằm trong loại, phản ánh những biểu hiện cụ thể hơn của cách tổ chức hình tượng và ngôn ngữ.

1. Ba loại hình cơ bản của văn học (phân loại truyền thống):

Nhiều nhà nghiên cứu đồng thuận rằng có ba loại hình lớn trong văn học, bao gồm:

Tự sự: phản ánh đời sống thông qua một chuỗi sự kiện có nguyên nhân – kết quả, với nhân vật, cốt truyện và kết cấu rõ ràng → Bao gồm các thể: tiểu thuyết, truyện ngắn, truyện vừa, sử thi, ngụ ngôn…
Trữ tình: thể hiện trực tiếp thế giới nội tâm, cảm xúc, tâm trạng của chủ thể trữ tình → Bao gồm: thơ trữ tình, thơ ca ngợi, thơ trào phúng, thơ điền viên, thơ tình yêu…
Kịch: thể hiện hiện thực qua xung đột và đối thoại, được dựng thành hành động trên sân khấu → Bao gồm: bi kịch, hài kịch, chính kịch, kịch thơ…

2. Cách phân chia thể loại theo nội dung, đề tài

Bên cạnh cách chia theo loại hình, nhiều học giả đề xuất chia theo chủ đề, đề tài.

Ví dụ: Thơ tình, thơ điền viên, truyện lịch sử, truyện tâm lý xã hội, truyện phong tục,…

Cách phân chia này thể hiện mối liên hệ giữa thể loại và đời sống xã hội, đồng thời phản ánh sự phát triển phong phú và đa dạng của văn học trong từng giai đoạn cụ thể.

V. Kết luận

Thể loại văn học là sự thống nhất giữa nội dung nghệ thuật và hình thức thể hiện, giữa phương thức tiếp cận hiện thực và phương thức biểu đạt của nhà văn. Nó là công cụ quan trọng giúp độc giả nhận diện, hiểu và đánh giá tác phẩm, đồng thời cũng là khung tham chiếu để nhà văn sáng tạo, làm mới nghệ thuật.

Tuy có tính chất ổn định tương đối, nhưng thể loại không ngừng vận động và biến đổi cùng với đời sống. Sự xuất hiện của các thể loại trung gian, sự lai ghép thể loại, sự phát triển những thể loại mới… đã làm cho bức tranh thể loại văn học ngày càng phong phú và sinh động.