Thể loại văn học: Khái niệm, đặc điểm và ý nghĩa trong việc tiếp nhận tác phẩm

I. Khái niệm thể loại văn học

Thể loại văn học là một khái niệm dùng để chỉ hệ thống quy luật loại hình trong sáng tác văn học. Mỗi thể loại tương ứng với một kiểu tổ chức nội dung và hình thức nghệ thuật nhất định, từ đó tạo nên hình thức tồn tại chỉnh thể cho tác phẩm văn học. Khi đề cập đến thể loại, người ta không chỉ nói về dạng thức hình thức mà còn nói đến cách thức tổ chức nội dung, kiểu tái hiện hiện thực đời sống và phương thức giao tiếp nghệ thuật giữa tác phẩm và người đọc.

Thể loại chính là biểu hiện của tính quy luật loại hình – tức là những phương diện có tính chất tương đối ổn định, bền vững trong cấu trúc tác phẩm. Tuy nhiên, sự ổn định này không đồng nghĩa với sự cứng nhắc hay bất biến, mà trong lòng mỗi thể loại luôn tồn tại yếu tố truyền thống bên cạnh khả năng vận động, biến đổi và sáng tạo không ngừng.

Xem nội dung chi tiết về thể loại văn học: https://lophocnguvan.com/the-loai-van-hoc-la-gi/

II. Tính chất của thể loại văn học

1. Tính dân tộc trong thể loại văn học

– Thể loại văn học luôn mang trong nó đặc điểm văn hóa – xã hội đặc thù của từng dân tộc, thể hiện qua cả nội dung và hình thức:

• Về nội dung: Thể loại văn học phản ánh tâm lý, tình cảm, phong tục, truyền thống, quan niệm sống… đặc trưng của dân tộc.
• Về hình thức: Thể hiện ở cách sử dụng ngôn ngữ, lối biểu đạt và cấu trúc hình thức nghệ thuật được cộng đồng dân tộc đó yêu thích, lựa chọn và phát triển trong suốt tiến trình lịch sử văn học.

2. Tính quy luật loại hình (sự ổn định tương đối)

a. Nguyên nhân tạo nên tính ổn định:

– Tính hữu hạn của ngôn ngữ: Con người chỉ có thể dùng một số lượng giới hạn ngôn từ và quy tắc cú pháp để biểu đạt thế giới vô hạn.

– Tính hữu hạn của phương thức chiếm lĩnh hiện thực: Mỗi cá nhân tiếp cận hiện thực qua các con đường như nghe kể chuyện, chứng kiến sự việc hoặc tự mình bộc bạch cảm xúc. Những con đường này không quá đa dạng nên cách thể hiện trong tác phẩm cũng có giới hạn.

– Các phạm trù như cái đẹp, cái bi, cái hài, cái cao cả… có giới hạn nhất định, làm cơ sở để hình thành những kiểu loại tác phẩm.

b. Biểu hiện của tính ổn định:

– Mỗi thể loại văn học chỉ tiếp cận hiện thực ở một phạm vi nhất định: góc nhìn riêng, trường quan sát riêng, cách tổ chức hình tượng riêng.

– Mỗi thể loại tuân theo một quy luật tổ chức đặc thù về kết cấu, hình thức lời văn, hệ thống nhân vật, cốt truyện,…

– Thể loại tồn tại như một yếu tố siêu cá thể: nghĩa là vượt lên trên cá tính của từng tác giả, từng tác phẩm. Nó tạo nên khung tham chiếu để nhà văn vận dụng, người đọc tiếp nhận.

– Chính nhờ tính ổn định mà thể loại giúp phản ánh các phương diện hữu hạn của ý thức nghệ thuật trong những thời kỳ lịch sử cụ thể.

3. Tính biến đổi của thể loại văn học

a. Nguyên nhân của sự biến đổi:

– Quy luật phát triển hình xoắn ốc của đời sống: Văn học luôn vận động cùng xã hội, và sự phát triển mang tính lặp lại nhưng cao hơn về trình độ.

– Nhu cầu xã hội thay đổi không ngừng: Mỗi thời đại có những vấn đề mới, yêu cầu mới, kéo theo sự thay đổi về cách viết, nội dung phản ánh.

– Bản chất sáng tạo cá nhân của nhà văn: Văn học không phải là sao chép khuôn mẫu mà là sáng tạo. Mỗi nhà văn đều muốn in dấu ấn riêng, tìm kiếm những cách thể hiện mới, làm mới thể loại.

b. Biểu hiện của tính biến đổi:

– Các đặc trưng về hình thức và nội dung trong thể loại có thể được biến đổi linh hoạt để phù hợp hơn với mục tiêu biểu đạt của nhà văn.

– Nhiều tác phẩm pha trộn yếu tố của nhiều thể loại khác nhau, tạo ra những thể loại trung gian như: truyện ngắn trữ tình hóa, truyện ngắn tiểu thuyết hóa, thơ tự sự,…

– Sự hình thành những thể loại mới hoặc sự lai ghép thể loại là tất yếu trong quá trình phát triển của văn học.

III. Tính tương đối trong việc phân loại thể loại văn học

– Việc phân chia thể loại văn học không thể tuyệt đối chính xác bởi:

• Thể loại luôn biến đổi theo thời gian, cùng sự phát triển của xã hội và văn học.
• Các tiêu chí phân loại rất đa dạng: có thể dựa vào hình thức, nội dung, mục đích giao tiếp, mức độ hư cấu,…
• Sự tồn tại của các tác phẩm trung gian hoặc mang tính giao thoa khiến ranh giới giữa các thể loại trở nên mờ nhòe.

IV. Sự phân loại thể loại văn học

– Do sáng tác văn học vô cùng phong phú, đa dạng nên để thuận tiện trong việc thưởng thức, nghiên cứu, phê bình, con người có nhu cầu phân loại các thể loại văn học. Tuy nhiên, các thể loại văn học không ngừng thay đổi, vận động, thậm chí có sự pha trộn, lai ghép hoặc mất đi. Vì thế, lý luận văn học chỉ đưa ra những hệ thống phân loại mang tính tương đối, và các hệ thống này cũng không ngừng được điều chỉnh qua từng thời kỳ.

V. Ý nghĩa của việc tìm hiểu thể loại văn học

1. Đối với quá trình sáng tác:

– Khơi nguồn cảm hứng cho nhà văn: giúp nhà văn xác định rõ “viết cái gì” và “viết như thế nào”.

– Gắn liền với nhà văn thành một tư duy thể loại:

• Mỗi nhà văn thường có sở trường ở một hoặc một vài thể loại cụ thể.
• Có thể vận dụng linh hoạt và làm mới thể loại, tạo ra dấu ấn cá nhân riêng biệt.

2. Đối với quá trình thưởng thức, phê bình:

– Người đọc cần nắm vững quy luật của thể loại để hiểu đúng và sâu sắc giá trị tác phẩm.

– Hiểu biết về thể loại là chìa khóa mở ra chiều sâu nội dung và nghệ thuật của tác phẩm.

– Trình độ tiếp nhận của người đọc thường gắn với sở trường cảm thụ từng thể loại: người quen với thơ cổ điển có thể gặp khó khăn khi tiếp cận thơ hiện đại, thơ siêu thực,…

– Việc phân biệt thể loại giúp người đọc có hệ quy chiếu để đánh giá và cảm nhận đúng đắn, tránh áp dụng sai chuẩn mực thể loại.

✅ Tóm lại, thể loại văn học là một khái niệm trung tâm trong lý luận văn học, là cầu nối giữa quá trình sáng tác và quá trình tiếp nhận tác phẩm. Thể loại vừa mang tính ổn định giúp văn học định hình, vừa có tính biến đổi để đáp ứng yêu cầu của thực tiễn sáng tạo. Nghiên cứu thể loại chính là cách hiểu sâu hơn về bản chất và giá trị của văn học nghệ thuật.