Kết cấu trong tác phẩm văn học: Khái niệm, vai trò và các bình diện

I. Khái niệm về kết cấu văn học

Kết cấu là một trong những phương tiện cơ bản và thiết yếu trong quá trình sáng tác nghệ thuật. Nó là sự tổ chức và sắp xếp các yếu tố nghệ thuật của tác phẩm (cốt truyện, nhân vật, không gian, thời gian, ngôn ngữ, hình tượng…) thành một chỉnh thể nghệ thuật có trật tự, thống nhất và mang ý nghĩa.

Có người từng định nghĩa: “Kết cấu là nghệ thuật thống nhất những yếu tố khác thời gian và không gian thành một chỉnh thể hài hòa”. Hiểu theo nghĩa này, kết cấu chính là toàn bộ hệ thống tổ chức của tác phẩm, nhằm phục tùng những đặc trưng thể loại và nhiệm vụ tư tưởng-nghệ thuật mà nhà văn đề ra.

Từ thời cổ đại, các triết gia như Platon đã từng khẳng định vai trò sống còn của kết cấu đối với nghệ thuật: “Kết cấu của một tác phẩm phải giống như một cơ thể sống – có đầu, có thân, có tay chân, có các bộ phận khác nhau nhưng gắn bó với nhau, tạo nên một chỉnh thể hài hòa”

Quan niệm này cho thấy tính hữu cơ, thống nhất của một tác phẩm văn học – nơi mà không thể tồn tại những phần rời rạc, tách biệt. Cốt truyện, nhân vật, giọng điệu, không gian – thời gian… đều phải cùng vận hành để tạo nên một tổng thể nghệ thuật có tính hệ thống.

II. Mối liên hệ giữa kết cấu và cấu trúc

Lí luận văn học hiện đại đã bổ sung và mở rộng khái niệm kết cấu bằng khái niệm cấu trúc (structure) – đặc biệt dưới ảnh hưởng của các trường phái cấu trúc luận, kí hiệu học, và ngôn ngữ học hiện đại. Theo đó, có thể tiếp cận khái niệm kết cấu qua bốn bình diện sau:

1. Kết cấu là thực thể vật chất

Đây là cách hiểu truyền thống, xem kết cấu như sự tổ chức, sắp đặt các yếu tố nghệ thuật thành một hệ thống cụ thể. Nó giống như việc sắp xếp các chi tiết rời rạc của đời sống vào một trật tự nhất định để tạo ra một hình thức tồn tại cụ thể cho văn bản nghệ thuật. Các yếu tố tương tự sẽ được ghép nối, phối hợp nhịp nhàng để làm nổi bật ý tưởng trung tâm.

2. Kết cấu là quan hệ giữa các bộ phận

Ở cấp độ này, kết cấu không còn là một “hình thể vật chất” mà là mối quan hệ nội tại giữa các thành tố trong văn bản. Mỗi phần tử đều có vai trò riêng và tồn tại thông qua quan hệ với các phần tử khác. Các yếu tố mở đầu – phát triển – cao trào – kết thúc phải được gắn kết theo logic nghệ thuật để tạo ra một thực thể có sức sống. Đây chính là cách nhìn phổ biến trong cấu trúc học hiện đại.

3. Kết cấu là quy tắc, logic bên trong của tác phẩm

Theo các nhà cấu trúc luận như C. Lévi-Strauss hay Roland Barthes, kết cấu là một hệ thống quy tắc nằm bên dưới bề mặt của văn bản – gọi là cấu trúc chiều sâu. Đó là những nguyên tắc vận hành “ẩn” quyết định cách các yếu tố kết hợp lại với nhau, quy định trật tự tư duy, mô hình hành động, kiểu nhân vật, quy luật vận động cốt truyện…

4. Kết cấu là phương pháp và mô hình nhận thức

Theo nhà kí hiệu học Umberto Eco, kết cấu chính là mô hình nhận thức được rút gọn từ hiện thực, giúp con người tổ chức thế giới nghệ thuật trong một chỉnh thể có thể hiểu và tiếp nhận được. Đồng thời, nó là phương pháp phân tích: nhờ vào kết cấu, người đọc có thể tháo dỡ và giải mã văn bản.

III. Vai trò của kết cấu trong sáng tác và tiếp nhận văn học

– Đối với người sáng tác: Kết cấu là công cụ để nhà văn triển khai tư tưởng nghệ thuật một cách có tổ chức và hiệu quả. Nó giúp nhà văn tạo nên sự nhất quán nội tại, điều phối các yếu tố ngôn ngữ, hình tượng, cảm xúc, không gian, thời gian… vào một chỉnh thể giàu tính thẩm mỹ và ý nghĩa.

– Đối với người đọc và người phê bình: Kết cấu là chìa khóa để giải mã tác phẩm. Khi tiếp cận văn bản, người đọc cần nắm được tổ chức kết cấu để hiểu thông điệp, tầng nghĩa và dụng ý nghệ thuật của nhà văn. Tính hợp lí, logic hay sự phá cách trong kết cấu cũng là tiêu chí quan trọng để đánh giá giá trị nghệ thuật của tác phẩm.

IV. Các tầng bậc và bình diện của kết cấu

Kết cấu văn học là một hệ thống đa tầng, đa lớp, bao gồm:

• Kết cấu cốt truyện: sự sắp xếp các sự kiện, hành động trong trật tự nghệ thuật.
• Kết cấu hình tượng: cách xây dựng và tổ chức hệ thống nhân vật, biểu tượng.
• Kết cấu thời gian – không gian nghệ thuật: tạo dựng một thế giới riêng trong tác phẩm, với quy luật riêng, không hoàn toàn trùng khít với hiện thực.
• Kết cấu lời văn, giọng điệu: cách tổ chức ngôn ngữ, phong cách biểu đạt.
• Kết cấu thể loại: sự quy chiếu với mô hình thể loại (ví dụ: tiểu thuyết, kịch, truyện ngắn…) với những đặc trưng riêng về tổ chức nội dung và hình thức.

Các tầng bậc này vừa có sự độc lập tương đối, vừa có sự ràng buộc, tác động lẫn nhau, tạo nên một chỉnh thể nghệ thuật có sức sống nội tại.

V. Kết luận

Kết cấu không chỉ là hình thức tổ chức bên ngoài mà chính là bản chất nội tại, nguyên tắc vận hành của tác phẩm văn học. Nó phản ánh tư duy nghệ thuật của nhà văn và chi phối cách tiếp nhận của người đọc. Lí luận hiện đại ngày càng mở rộng và đào sâu khái niệm kết cấu, coi đây là một phạm trù trung tâm trong nghiên cứu và sáng tác văn học.

Hiểu được kết cấu là hiểu được cách một tác phẩm sống và vận hành, là nắm bắt được linh hồn nghệ thuật ẩn sau những dòng chữ tưởng chừng đơn giản.