1. Đọc – hiểu và tóm tắt nội dung chính
– Đọc kỹ đoạn truyện hoặc tác phẩm để nắm rõ tình huống truyện, diễn biến và kết thúc.
– Tóm tắt ngắn gọn cốt truyện: Ai? Ở đâu? Khi nào? Xảy ra chuyện gì? Kết quả ra sao?
Ví dụ: Một nhân vật trải qua biến cố gì? Từ đó trưởng thành như thế nào?
2. Xác định nội dung, chủ đề (ý nghĩa tư tưởng)
– Chủ đề chính là vấn đề trọng tâm mà tác giả muốn truyền đạt thông qua câu chuyện, thường liên quan đến:
- Những giá trị đạo đức (lòng yêu thương, sự hy sinh, lòng nhân ái…)
- Những bài học về cuộc sống (vượt khó, trưởng thành, trách nhiệm…)
- Phê phán cái xấu, ca ngợi cái tốt
- Tư tưởng nhân văn, nhân đạo
* Cách nhận diện:
– Tập trung vào hành động, suy nghĩ và sự thay đổi của nhân vật chính.
– Tìm điểm nhấn ở cao trào và kết thúc truyện.
– Xem tác giả muốn người đọc suy ngẫm điều gì sau khi đọc xong truyện.
3. Phân tích nhân vật chính qua đó làm nổi bật chủ đề
– Phân tích hành động, lời nói, suy nghĩ của nhân vật trong các tình huống quan trọng.
– Phân tích mâu thuẫn – xung đột trong truyện (nội tâm, giữa các nhân vật, giữa người với xã hội…).
– Phân tích hình ảnh biểu tượng hoặc yếu tố nghệ thuật làm nổi bật nội dung.
Ví dụ: Hình ảnh nhân vật Dế Mèn trong Dế Mèn phiêu lưu ký không chỉ là con vật mà còn tượng trưng cho tuổi trẻ, khát vọng sống, bài học từ sai lầm…
4. Phân tích đặc sắc nghệ thuật.
– Ngôi kể và nghệ thuật kể chuyện.
– Cốt truyện và tình huống truyện.
– Nghệ thuật xây dựng nhân vật.
– Giọng điệu.
5. Đánh giá và liên hệ
– Nhận xét giá trị nội dung: Tác phẩm mang lại bài học gì? Tác động đến người đọc ra sao?
– Liên hệ bản thân/ thực tế: Chủ đề có còn phù hợp với đời sống hiện tại không? Gợi mở điều gì trong cách sống, cách nghĩ của con người hôm nay?
📌 Gợi ý khung bài phân tích chủ đề truyện1. Giới thiệu đoạn truyện/tác phẩm và khái quát nội dung. |
* Dàn ý hướng dẫn:
I. Mở đoạn:
– Giới thiệu xuất xứ đoạn truyện/ tác phẩm truyện:
- Trong số các truyện ngắn của tác giả […], truyện […] là tác phẩm tiêu biểu mang đến cho người đọc nhiều suy ngẫm về cuộc sống và con người…
- Đoạn truyện được trích từ tác phẩm […] của nhà văn […], nổi bật với việc thể hiện sâu sắc một vấn đề đáng quan tâm trong xã hội…
– Nêu chủ đề của đoạn truyện/ tác phẩm truyện:Tác phẩm [Tên truyện] xoay quanh chủ đề [tình người, tình thân, số phận con người, bi kịch thời đại…], khơi gợi suy ngẫm sâu sắc về [giá trị sống/tư tưởng nhân văn…].
II. Thân đoạn:
1. Tóm tắt ngắn gọn nội dung tác phẩm. Nêu chủ đề.
2. Phân tích nội dung chủ đề của đoạn truyện/ tác phẩm truyện dựa vào các yếu tố: Sự việc chính, nhan đề, nhân vật.
– Đoạn truyện kể về sự việc gì? (tóm tắt ngắn gọn)
– Nhân vật nào là nhân vật chính? Nhân vật đó là người như thế nào? Nhân vật đó có vai trò như thế nào trong việc thể hiện chủ đề của truyện?
– Tình huống truyện: Sự việc trung tâm của đoạn truyện diễn ra khi […] đây cũng là chìa khóa để người đọc nhận diện rõ hơn về chủ đề tác phẩm…
⇒ Dẫn vào phân tích sự việc chính: Trước tiên, để làm rõ chủ đề, cần đi sâu vào sự việc chính được tác giả khắc họa trong truyện…
– Nhân vật trung tâm là [Tên nhân vật], người gánh vác vai trò chủ chốt trong việc thể hiện thông điệp, tư tưởng của tác phẩm:
+ Nhân vật [Tên nhân vật] được xây dựng bằng những yếu tố nào (hành động, lời nói, suy nghĩ, tâm trạng…): Qua hành động cụ thể, lời thoại xúc động, dòng suy nghĩ nội tâm và những trạng thái tâm lý tinh tế, nhà văn khắc họa nhân vật một cách sinh động và chân thực.
+ Qua đó, nhân vật hiện lên là người như thế nào: Nhân vật hiện lên là một con người [giàu lòng nhân hậu, mạnh mẽ, vị tha, đau khổ nhưng giàu nghị lực…], tiêu biểu cho một kiểu người trong xã hội.
+ Vai trò của nhân vật đối với chủ đề đoạn truyện: Nhân vật chính là “cửa ngõ” để người đọc đi sâu vào nội dung tư tưởng của truyện – là nơi tập trung mọi xung đột, tình cảm và chuyển tải chủ đề tác phẩm. Quan trọng hơn nữa, nhân vật chính […] đã góp phần quan trọng trong việc làm nổi bật chủ đề tác phẩm… Trong truyện, nhân vật […] được xây dựng rất rõ nét, qua đó góp phần thể hiện rõ nét chủ đề mà tác giả muốn hướng tới…
2. Đánh giá đặc sắc nghệ thuật cuat tác phẩm.
Để đánh giá đặc sắc nghệ thuật của một tác phẩm truyện, cần xem xét các yếu tố nghệ thuật chủ đạo mà tác giả đã sử dụng để làm nổi bật nội dung và tư tưởng của tác phẩm
– Không gian và thời gian nghệ thuật: Không gian (làng quê, thành thị, chiến trường…) có đặc sắc không? Thời gian diễn ra câu chuyện có ý nghĩa biểu tượng hay không?
– Ngôi kể: Tác giả sử dụng ngôi kể thứ mấy (ngôi thứ nhất, thứ ba…)? Ngôi kể có giúp tăng tính chân thực, khách quan, hay thể hiện cảm xúc sâu sắc không? Có sự linh hoạt trong việc thay đổi điểm nhìn không?
– Nghệ thuật khắc họa nhân vật: Nhân vật được khắc họa như thế nào (lời nói, hành động, suy nghĩ, ngoại hình)? Nhân vật có chiều sâu tâm lý không? Có những nhân vật điển hình hoặc biểu tượng không?
– Cốt truyện và kết cấu: Cốt truyện có logic, hấp dẫn, mạch lạc không? Có sử dụng nghệ thuật đảo ngược, bất ngờ hay không? Kết cấu có theo trình tự thời gian hay đan xen giữa quá khứ – hiện tại?
– Ngôn ngữ và giọng điệu: Ngôn ngữ trong truyện có gần gũi, sinh động, giàu hình ảnh không? Có sử dụng thủ pháp nghệ thuật như ẩn dụ, hoán dụ, đối thoại, độc thoại nội tâm không? Giọng điệu có phong phú: trữ tình, châm biếm, mỉa mai, hài hước…?
– Thủ pháp nghệ thuật nổi bật: Hồi tưởng, kể lồng trong kể, biểu tượng, ước lệ, tương phản, đối lập, phi lý…? Có yếu tố kỳ ảo, huyền ảo hay không?
III. Kết đoạn:
– Khẳng định lại chủ đề của đoạn truyện/ tác phẩm truyện: Qua câu chuyện cảm động về… (tên nhân vật/sự việc), tác phẩm đã khẳng định sâu sắc một chân lý rằng: …(thông điệp chính, ví dụ: tình yêu thương có sức mạnh cứu rỗi con người, hay sự trưởng thành đến từ những vấp ngã). Tác phẩm gửi gắm một thông điệp đầy tính nhân văn: …(ví dụ: trong hoàn cảnh khắc nghiệt nhất, con người vẫn có thể giữ gìn phẩm giá và tình người).
– Qua đoạn truyện/ tác phẩm truyện, tác giả muốn gửi đến người đọc những thông điệp gì: Đó là thông điệp về [tình người, nghị lực sống, sự đồng cảm, lòng vị tha…] – những giá trị bền vững mà văn chương chân chính luôn hướng tới.
– Đoạn truyện/ tác phẩm truyện gợi trong em những tình cảm, trách nhiệm gì: Gấp trang sách lại, người đọc không khỏi bồi hồi, tự hỏi mình đã đủ yêu thương, đủ sẻ chia, đủ trân trọng những điều tưởng như bình thường trong cuộc sống chưa?
Dàn bài chi tiết:
I. MỞ ĐOẠN:
– Giới thiệu xuất xứ, tác giả, tác phẩm và chủ đề đoạn truyện: “Văn chương có loại đáng thờ và loại không đáng thờ…” (Nguyễn Văn Siêu). Văn chương đích thực phải chuyên chú vào con người, hướng con người đến những giá trị cao quý. [Tên tác phẩm] của [Tên tác giả] là một truyện ngắn tiêu biểu cho tinh thần ấy.
II. THÂN ĐOẠN:
1. Tóm tắt ngắn gọn nội dung truyện (xoay quanh nhân vật chính).
2. Phân tích nhân vật chính để làm nổi bật chủ đề của truyện.
– Nhân vật [Tên nhân vật] – người gánh vác toàn bộ tuyến nội dung và tư tưởng của tác phẩm. Thông qua số phận và suy nghĩ của nhân vật, nhà văn thể hiện rõ vấn đề muốn bàn luận.
– Trong truyện, nhân vật được khắc họa qua các yếu tố, sự kiện nào?
- Hành động: phân tích những hành động của nhân vật.
- Lời nói và suy nghĩ: phân tích lời thoại (mang tính thể hiện cảm xúc/nhận thức), tâm trạng, dòng độc thoại nội tâm…
- Trạng thái cảm xúc: phân tích những nét thay đổi tinh tế trong tâm hồn…
– Khẳng định phẩm chất của nhân vật: Những chi tiết ấy giúp người đọc nhận ra nhân vật là một con người [nhân hậu, bất hạnh, mạnh mẽ, kiên cường hoặc giàu lòng hy sinh…], thể hiện vẻ đẹp nhân cách sáng ngời giữa bối cảnh đầy khắc nghiệt.
* Chuyển đoạn: Không chỉ thành công ở khía cạnh nội dung, tác phẩm còn gây ấn tượng sâu sắc bởi những thủ pháp nghệ thuật đặc sắc mà nhà văn đã vận dụng một cách tài tình…
2. Phân tích những nét đặc sắc về nghệ thuật kể chuyện
– Ngôi kể: Việc lựa chọn ngôi kể [thứ nhất/thứ ba toàn tri…] giúp tác phẩm tạo ra độ tin cậy và chiều sâu cảm xúc, mở ra không gian tiếp nhận chân thực cho người đọc.
– Cốt truyện: Cốt truyện được tổ chức chặt chẽ, logic, có điểm mở – phát triển – cao trào – kết thúc, tạo nên sức hấp dẫn lôi cuốn trong từng diễn biến.
– Tình huống truyện: Nhà văn đã khéo léo xây dựng một tình huống truyện giàu kịch tính và giàu sức gợi, từ đó giúp nhân vật bộc lộ rõ nét tính cách và tư tưởng.
– Giọng kể – lời kể: Giọng kể xuyên suốt mang sắc thái [đồng cảm/đa cảm/mộc mạc/đậm chất tự sự…], kết hợp ngôn ngữ giản dị nhưng sâu sắc, dễ khơi gợi cảm xúc nơi người đọc.
→ Nhận xét chung: Nhờ các phương tiện nghệ thuật kể chuyện đặc sắc, tác phẩm không chỉ truyền đạt thành công nội dung, mà còn chạm đến chiều sâu cảm xúc, giúp người đọc chiêm nghiệm và thức tỉnh.
III. KẾT ĐOẠN:
– Khẳng định nội dung và nghệ thuật: Như vậy, dưới ngòi bút tài hoa của (tên tác giả), chủ đề về […] đã được thể hiện một cách tinh tế và sâu sắc trong tác phẩm…
– Liên hệ bản thân: Gấp lại tác phẩm (tên tác phẩm) của (tên tác giả), (vấn đề nghị luận) giúp em cảm thấy lòng mình như dịu lại, như bừng lên một ánh sáng – ánh sáng của niềm tin, của lòng nhân ái (nêu cảm xúc), sự đồng cảm, sẻ chia và tình người giữa đời thường. Văn chương là thế, sống mãi không chỉ bởi những con chữ mà còn bởi sức mạnh tinh thần bất diệt mà nó trao tặng cho đời.
Bài làm tham khảo:
Đề bài: Viết đoạn văn phân tích chủ đề của đoạn trích sau:
MỘT CƠN GIẬN
[..] Có những ngày mà tự nhiên không hiểu tại sao, ta thấy khó chịu, và hay gắt gỏng, không muốn làm việc gì. Tôi đang ở vào một ngày như thế mà chiều trời hôm ấy lại ảm đạm và rét mướt càng khiến cho cảm giác đó rõ rệt hơn.
Tôi đi vài bước trên con đường phố vắng người. Một cái xe tay đằng xa đi lại, anh phu xe co ro vì rét, hai tay giấu dưới manh áo tơi tàn. Theo lệ như mọi khi, tôi mặc cả:
– Xe đi không? Bốn xu về gần nhà bò Yên Phụ.
– Thầy cho sáu xu.
– Không, bốn xu là đúng giá rồi.
Tôi vừa nói vừa bước đi. Người phu xe đã có tuổi, cứ kéo cái xe theo sau tôi mà lẩm bẩm: “Bốn đồng xu từ đây về nhà bò”. Cái tiếng nhà bò anh ta nhắc đi nhắc lại làm cho tôi khó chịu. Tôi biết đó là một cách của các phu xe cứ đi theo sau khách để làm cho người ta bực tức, tôi lại càng ghét và quay lại gắt:
– Có đi hay không thì thôi! Đừng có theo sau người ta mà lải nhải.
Thấy tôi gắt, người phu xe đứng lại, không dám theo nữa. Nhưng để tôi đi một quãng xa, anh ta ới gọi:
– Lại đây đi mà.
Rồi anh ta hạ càng xe xuống, cứ đứng yên chỗ ấy đợi chứ không kéo lại phía tôi. Cái cử chỉ ấy làm tôi sinh ghét thêm, đã toan không đi, nhưng lúc ấy không có cái xe nào khác. Tôi giận dữ bước mạnh lên xe, vừa mắng:
– Anh thật là lắm chuyện, không đi ngay lại còn vẽ.
Anh xe cãi lại:
– Từ đây về đấy thầy cho được bốn đồng xu thật rẻ quá!
– Thì ai bảo anh đi? Không có tôi đã gọi xe khác. Người phu xe khẽ thở dài, yên lặng nhấc xe lên. Lúc bấy giờ tôi mới ngả mình ra phía sau, nhưng thấy cái đệm cứng như gỗ đập vào lưng, tôi cúi xuống bên nhìn cái tay xe.
Tôi đoán không sai, chính là một cái xe hiệu “con lợn” cái tên hiệu cũng xứng đáng một hạng xe tàng ở ngoại ô mà tôi vẫn phải đi. Anh xe này đã vào đây kéo trộm, vì xe ngoại ô không được phép vào thành phố đón khách, nếu không tuân lệnh thì bị phạt từ ba đến bốn đồng bạc. Sự tồi tàn của cái xe làm tôi càng ghét anh xe nữa.
– Xe khổ thế này mà anh lại còn đòi cao giá.
– Xe thế mà thầy chê thì còn thế nào nữa!Anh xe bướng bỉnh cũng không chịu kém. Tôi nói câu gì là anh ta đối lại liền. Sau cùng, giận quá, tôi dẫm mạnh chân xuống sàn xe, gắt:
– Thôi, câm họng đi, đừng lải nhải nữa.
– Sự giận dữ làm cho tôi quên rằng anh xe cũng chỉ có trả lời những câu mắng của tôi mà thôi, và chính tại tôi gắt với anh ta nhiều quá.Nhưng lúc bấy giờ tôi chỉ thấy tức người kéo xe ấy đến cực điểm, vì hắn dám cãi lại tôi mà không sợ. Xe đi khỏi nhà máy nước thì gặp một người đội xếp tây đi xe đạp lại, theo sau một người đội xếp ta. Tôi nhận thấy anh xe kéo tôi có ý luống cuống và sợ hãi. Có lẽ vì thế mà người cảnh sát để ý, đi giáp vào cái xe kéo để xem dấu hiệu.
– Ê! Đứng lại!
Người kéo xe dừng chân… Anh ta quay lại tôi hớt hải van xin:
– Lạy thầy… thầy nói giúp con… thầy làm ơn…
Dưới ánh đèn tôi thấy mặt anh xe tái mét. Những vết răn in sâu xuống trên mặt già nua hốc hác, chân tay người khốn nạn ấy run bật lên và tôi thấy cái rung động chuyển cả vào chiếc thân xe.Người cảnh sát tây đến, nói bằng tiếng ta hơi sõi:
– Mày chết nhé! Mày sẽ bị phạt! Người phu xe ấp úng nói thì ông ta khoát tay bảo im, rồi quay lại tôi hỏi, lần này bằng tiếng Pháp.
– Người này kéo ông từ trong phố ra hay ông đi khứ hồi? Tôi liếc mắt nhìn anh kéo xe. Trong bóng tối của vành nón qua ngang mặt, tôi thấy hai mắt anh ta long lanh nhìn tôi, như khẩn cầu van xin yên lặng. Tôi biết lời nói của tôi sẽ làm anh ta bị bắt hay không. Những khi nói chuyện với các phu xe khác, tôi được biết rằng nếu người khách nói là đi khứ hồi từ ngoại ô, thì người xe không việc gì. Nhưng lúc ấy, lời van xin của anh xe kia không làm cho tôi động lòng, mà lại làm cho tôi ghét anh thêm. Tôi trả lời người đội xếp:
– Tôi đi từ phố hàng Bún.
– Vậy phiền ông xuống xe.
Rồi anh ta nhìn anh phu xe, cười một cách tinh quái: – Allez! Đi về bót!
Khi anh phu xe run sợ và hai người cảnh sát đã khuất đầu phố, tôi mới quay đi thong thả trên bờ hè. Cơn giận của tôi đã hết rồi. Sự hối hận dần thấm thía vào lòng tôi, tôi thấy một cái chán nản bực tức rung động trong người. [..]
(Nguồn: Tuyển Tập Thạch Lam. XXB văn học, 2018)
Bài làm:
Đoạn trích trên được trích từ tác phẩm “Một cơn giận” của Thạch Lam, một nhà văn nổi tiếng trong nền văn học Việt Nam hiện đại. Đoạn trích tập trung khắc họa những cảm xúc và hành động của con người trong cuộc sống thường ngày, đặc biệt thể hiện rõ nét chủ đề về sự đấu tranh nội tâm và tính nhân văn sâu sắc khi con người phải đối diện với chính mình trong những khoảnh khắc sai lầm.
Đoạn trích kể về sự việc một người đàn ông, trong cơn giận vô cớ, đã đối xử tàn nhẫn với một người phu xe nghèo khổ. Mở đầu là một ngày trời rét mướt khiến tâm trạng nhân vật “tôi” trở nên khó chịu, dẫn đến những hành động gắt gỏng với anh phu xe. Nhan đề “Một cơn giận”không chỉ nói về sự tức giận nhất thời mà còn mang ý nghĩa sâu xa về hậu quả khôn lường của cảm xúc tiêu cực. Cơn giận ấy không chỉ ảnh hưởng đến người phu xe mà còn làm nổi bật sự đối lập giữa tầng lớp giàu và nghèo trong xã hội. Nhân vật “tôi” – một người có địa vị – đã lợi dụng quyền lực của mình để áp đặt, trong khi anh phu xe chỉ là nạn nhân của hoàn cảnh khốn cùng.
Nhân vật chính được khắc họa là một người có địa vị nhưng đầy bất ổn trong tâm hồn. Sự giận dữ và sau đó là hối hận của nhân vật này phản ánh mâu thuẫn nội tâm sâu sắc. Ban đầu, “tôi” tỏ ra khó chịu, bực bội vì tiếng lẩm bẩm của anh phu xe, rồi sau đó cố tình trả giá rẻ mạt, mắng nhiếc và cuối cùng thẳng thừng khai báo khiến anh ta bị bắt. Tuy nhiên, khi cơn giận qua đi, nhân vật nhận ra sự ích kỷ và tàn nhẫn của mình. Sự hối hận đến muộn màng như một lời tự vấn về lòng nhân ái và sự đồng cảm. Trong khi đó, anh phu xe hiện lên như một nạn nhân đáng thương của xã hội bất công – một con người nghèo khó, run rẩy trước quyền lực, buộc phải nhẫn nhục chịu đựng. Chi tiết anh ta “run sợ”, “mặt tái mét” và ánh mắt “long lanh van xin” khiến người đọc không khỏi xót xa, từ đó càng làm nổi bật sự tàn nhẫn của nhân vật chính.
Chủ đề của đoạn trích chính là sự đấu tranh giữa lý trí và cảm xúc trong mỗi con người. Thạch Lam muốn gửi gắm thông điệp rằng con người cần học cách kiểm soát cảm xúc, bởi một phút nóng giận có thể gây ra hậu quả khó lường. Đồng thời, tác phẩm cũng phản ánh hiện thực xã hội với sự phân hóa giàu nghèo và thái độ thờ ơ của những người có địa vị trước nỗi khổ của kẻ yếu thế. Đoạn trích như một lời nhắc nhở về lòng nhân ái, sự bao dung và ý thức phản tỉnh để con người sống có trách nhiệm hơn với những hành động của mình.
Qua ngòi bút tinh tế và đầy tính nhân văn, Thạch Lam đã khắc họa thành công diễn biến tâm lý phức tạp của nhân vật, từ đó khiến người đọc không chỉ thấy được cái “giận” nhất thời mà còn thấm thía bài học sâu sắc về cách đối nhân xử thế. Đây chính là giá trị nhân đạo sâu sắc mà tác phẩm mang lại.
Xem văn bản: Một cơn giận (Thạch Lam)
