I. Khái niệm về đề tài
Theo Từ điển thuật ngữ văn học, đề tài là khái niệm chỉ loại hiện tượng đời sống được nhà văn lựa chọn, khai thác và phản ánh trong tác phẩm văn học. Nó là mặt khách quan của nội dung tác phẩm, là chất liệu xuất phát từ hiện thực cuộc sống.
Hiểu đơn giản, đề tài chính là “cái để nói đến” – là mảnh đất hiện thực nơi nhà văn gieo trồng những suy tư, cảm xúc nghệ thuật. Đó có thể là đề tài về chiến tranh, tình yêu, tuổi trẻ, gia đình, quê hương, thân phận con người, cuộc sống đô thị hay thiên nhiên…
Tóm lại, đề tài là phạm vi đời sống được phản ánh, thể hiện trực tiếp trong tác phẩn văn học. Đây là phương diện khách quan của nội dung tác phẩm văn học. Một tác phẩm có thể đề cập nhiều đề tài (hệ thống đề tài), trong đó có một đề tài chính.
2. Khái niệm về chủ đề
Trái với tính chất khách quan của đề tài, chủ đề mang tính chất chủ quan hơn – đó là vấn đề trung tâm, tư tưởng chính được nhà văn đặt ra và triển khai trong quá trình sáng tác. Chủ đề phản ánh quan điểm, thái độ, triết lý sống hoặc thông điệp mà nhà văn muốn truyền tải đến người đọc thông qua đề tài cụ thể.
Nói cách khác, chủ đề chính là “cái để nói lên” – là tinh thần, là giá trị tư tưởng mà tác giả lựa chọn để thể hiện qua thế giới nhân vật, cốt truyện, lời văn, hình ảnh nghệ thuật trong tác phẩm.
Tóm lại, chủ đề là vấn đề chính mà văn bản biểu đạt (là vấn đề chủ yếu, trung tâm, là phương diện chính yếu của đề tài). Đây cũng là con đường mà nhà văn đưa người đọc thâm nhập vào tác phẩm.
Ví dụ về đề tài và chủ đề
| Tác phẩm | Đề tài | Chủ đề |
| Đồng chí (Chính Hữu) | Người lính thời kì kháng chiến chống Pháp | Ngợi ca tình đồng đội, đồng chí cao cả, thiêng liêng của các anh bộ đội Cụ Hồ |
| Nói với con (Y Phương) | Gia đình – quê hương | Thể hiện tình cảm gia đình ấm cúng, ca ngợi truyền thống cần cù, sức sống mạnh mẽ của quê hương |
| Tắt đèn (Ngô Tất Tố) | Người nông dân trong xã hội cũ | Số phận bi thảm của người nông dân do chế độ sưu thuế, sự bóc lột tàn khốc trong xã hội thực dân nửa phong kiến. |
| Truyện Kiều (Nguyễn Du) | Người phụ nữ trong xã hội phong kiến | Số phận bi kịch của người phụ nữ, những ước mơ vươn tới hạnh phúc, vấn đề đấu tranh để thực hiện tự do và công lí. |
| Làng (Kim Lân) | Người nông dân thời kì kháng chiến chống Pháp | “Làng” của Kim Lân: Tình yêu làng, yêu nước thiết tha và tinh thần kháng chiến chống thực dân pháp xâm lược của người dân.
|
| Lặng lẽ Sa Pa (Nguyễn Thành Long) | Người lao động trong xã hội mới | Ca ngợi những người lao động âm thầm cống hiến cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong giai đoạn chống Mĩ cứu nước. |
3. Mối quan hệ giữa đề tài và chủ đề
Giữa đề tài và chủ đề tồn tại một mối quan hệ hữu cơ, gắn bó khăng khít, không thể tách rời nhau trong kết cấu nội dung của một tác phẩm văn học.
Đề tài là cơ sở, là nền tảng để hình thành và phát triển chủ đề. Không có đề tài thì không thể có chủ đề, bởi lẽ chủ đề luôn nảy sinh từ những suy tư về hiện thực mà đề tài mang lại. Chủ đề không phải là cái gì tồn tại độc lập bên ngoài đề tài, mà nó luôn là kết quả của việc khai thác, chiêm nghiệm, phản ánh hiện thực từ đề tài đó.
Ví dụ hình ảnh để dễ hình dung: đề tài như phần rễ cây bám chặt vào đất – là hiện thực khách quan, còn chủ đề là tán cây xanh tươi, rực rỡ sắc màu – là tư tưởng mà người nghệ sĩ thể hiện qua tác phẩm. Mỗi chủ đề đều được xây dựng trên một cơ sở đề tài nhất định. Nhà văn có thể cùng lựa chọn một đề tài giống nhau, nhưng cách triển khai chủ đề lại khác nhau, tùy thuộc vào góc nhìn, trải nghiệm và quan điểm riêng của mỗi người.
Ví dụ, cùng đề tài chiến tranh, nhà văn Nguyễn Thi qua Người mẹ cầm súng lựa chọn chủ đề ca ngợi vẻ đẹp anh hùng và tình mẫu tử của người phụ nữ Nam Bộ; còn nhà thơ Thanh Thảo trong Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ lại triển khai chủ đề về sự hy sinh thầm lặng, bền bỉ của người mẹ Tây Nguyên.
Trong một số trường hợp, đề tài và chủ đề gần như hòa quyện, khó tách biệt, đặc biệt trong các tác phẩm ngắn gọn, giàu tính biểu tượng như thơ trữ tình, truyện ngụ ngôn, đồng thoại… Khi ấy, đề tài đã được thấm đẫm tư tưởng chủ đề, và chủ đề lại được cô đọng, ẩn chứa trong hình thức đề tài.
4. Vai trò của việc nhận diện mối quan hệ giữa đề tài và chủ đề
Đối với người đọc và người học văn, việc nhận thức rõ mối quan hệ giữa đề tài và chủ đề là điều vô cùng quan trọng. Đó là chìa khóa giúp mở cánh cửa đi vào thế giới nghệ thuật của tác phẩm. Nắm được đề tài, ta hiểu tác phẩm nói về điều gì. Hiểu được chủ đề, ta thấm thía được tác giả muốn nhắn nhủ điều gì, phản ánh điều gì về cuộc sống, con người.
5. Kết luận
Mối quan hệ giữa đề tài và chủ đề là mối quan hệ gắn bó hữu cơ, không thể tách rời. Nếu đề tài là phần đất hiện thực để người nghệ sĩ gieo trồng sáng tạo, thì chủ đề là bông hoa tư tưởng nở ra từ chính mảnh đất đó. Trong quá trình sáng tác và tiếp nhận văn học, việc phân tích, lý giải mối quan hệ giữa đề tài và chủ đề giúp chúng ta hiểu sâu sắc hơn giá trị tư tưởng – nghệ thuật mà nhà văn gửi gắm trong tác phẩm. Người đọc muốn hiểu được tác phẩm phải nắm được chiếc chìa khoá mở ra mối quan hệ giữa đề tài và chủ đề có thể bước vào thế giới nghệ thuật của nhà văn.
