1. Khái niệm về đề tài

Theo Từ điển thuật ngữ văn học, đề tài là khái niệm chỉ loại hiện tượng đời sống được nhà văn lựa chọn, khai thác và phản ánh trong tác phẩm văn học. Nó là mặt khách quan của nội dung tác phẩm, là chất liệu xuất phát từ hiện thực cuộc sống.

Hiểu đơn giản, đề tài chính là “cái để nói đến” – là mảnh đất hiện thực nơi nhà văn gieo trồng những suy tư, cảm xúc nghệ thuật. Đó có thể là đề tài về chiến tranh, tình yêu, tuổi trẻ, gia đình, quê hương, thân phận con người, cuộc sống đô thị hay thiên nhiên…

2. Khái niệm về chủ đề

Trái với tính chất khách quan của đề tài, chủ đề mang tính chất chủ quan hơn – đó là vấn đề trung tâm, tư tưởng chính được nhà văn đặt ra và triển khai trong quá trình sáng tác. Chủ đề phản ánh quan điểm, thái độ, triết lý sống hoặc thông điệp mà nhà văn muốn truyền tải đến người đọc thông qua đề tài cụ thể.

Nói cách khác, chủ đề chính là “cái để nói lên” – là tinh thần, là giá trị tư tưởng mà tác giả lựa chọn để thể hiện qua thế giới nhân vật, cốt truyện, lời văn, hình ảnh nghệ thuật trong tác phẩm.

3. Mối quan hệ giữa đề tài và chủ đề

Giữa đề tài và chủ đề tồn tại một mối quan hệ hữu cơ, gắn bó khăng khít, không thể tách rời nhau trong kết cấu nội dung của một tác phẩm văn học.

Đề tài là cơ sở, là nền tảng để hình thành và phát triển chủ đề. Không có đề tài thì không thể có chủ đề, bởi lẽ chủ đề luôn nảy sinh từ những suy tư về hiện thực mà đề tài mang lại. Chủ đề không phải là cái gì tồn tại độc lập bên ngoài đề tài, mà nó luôn là kết quả của việc khai thác, chiêm nghiệm, phản ánh hiện thực từ đề tài đó.

Nếu ví dụ hình ảnh để dễ hình dung: đề tài như phần rễ cây bám chặt vào đất – là hiện thực khách quan, còn chủ đề là tán cây xanh tươi, rực rỡ sắc màu – là tư tưởng mà người nghệ sĩ thể hiện qua tác phẩm. Mỗi chủ đề đều được xây dựng trên một cơ sở đề tài nhất định. Nhà văn có thể cùng lựa chọn một đề tài giống nhau, nhưng cách triển khai chủ đề lại khác nhau, tùy thuộc vào góc nhìn, trải nghiệm và quan điểm riêng của mỗi người.

Ví dụ, cùng đề tài chiến tranh, nhà văn Nguyễn Thi qua Người mẹ cầm súng lựa chọn chủ đề ca ngợi vẻ đẹp anh hùng và tình mẫu tử của người phụ nữ Nam Bộ; còn nhà thơ Thanh Thảo trong Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ lại triển khai chủ đề về sự hy sinh thầm lặng, bền bỉ của người mẹ Tây Nguyên.

Trong một số trường hợp, đề tài và chủ đề gần như hòa quyện, khó tách biệt, đặc biệt trong các tác phẩm ngắn gọn, giàu tính biểu tượng như thơ trữ tình, truyện ngụ ngôn, đồng thoại… Khi ấy, đề tài đã được thấm đẫm tư tưởng chủ đề, và chủ đề lại được cô đọng, ẩn chứa trong hình thức đề tài.

4. Vai trò của việc nhận diện mối quan hệ giữa đề tài và chủ đề

Đối với người đọc và người học văn, việc nhận thức rõ mối quan hệ giữa đề tài và chủ đề là điều vô cùng quan trọng. Đó là chìa khóa giúp mở cánh cửa đi vào thế giới nghệ thuật của tác phẩm. Nắm được đề tài, ta hiểu tác phẩm nói về điều gì. Hiểu được chủ đề, ta thấm thía được tác giả muốn nhắn nhủ điều gì, phản ánh điều gì về cuộc sống, con người.

5. Kết luận

Mối quan hệ giữa đề tài và chủ đề là mối quan hệ gắn bó hữu cơ, không thể tách rời. Nếu đề tài là phần đất hiện thực để người nghệ sĩ gieo trồng sáng tạo, thì chủ đề là bông hoa tư tưởng nở ra từ chính mảnh đất đó. Trong quá trình sáng tác và tiếp nhận văn học, việc phân tích, lý giải mối quan hệ giữa đề tài và chủ đề giúp chúng ta hiểu sâu sắc hơn giá trị tư tưởng – nghệ thuật mà nhà văn gửi gắm trong tác phẩm. Người đọc muốn hiểu được tác phẩm phải nắm được chiếc chìa khoá mở ra mối quan hệ giữa đề tài và chủ đề có thể bước vào thế giới nghệ thuật của nhà văn.