Phân biệt đề tài, chủ đề, nội dung, thông điệp, mạch cảm xúc, cảm hứng chủ đạo trong văn bản văn học

1. Đề tài của văn bản

– Định nghĩa: Là phạm vi hiện thực đời sống được nhà văn lựa chọn để phản ánh trong tác phẩm.

– Hiểu đơn giản: Tác phẩm viết về cái gì? Viết về mảng đời sống nào?

Ví dụ:

• Quê hương (Tế Hanh): Tình yêu quê hương (Cuộc sống lao động và vẻ đẹp của quê hương làng chài ven biển).
• Bếp lửa (Bằng việt): Tình cảm gia đình (Tình bà cháu gắn bó, thấm đượm yêu thương và lòng biết ơn sâu nặng đối với người bà đã tần tảo, hi sinh, nuôi dưỡng và dạy dỗ cháu trong những năm tháng tuổi thơ gian khổ).
• Mùa xuân nho nhỏ (Thanh Hải): Tình yêu thiên nhiên, quê hương, đất nước (Vẻ đẹp thiên nhiên, đất nước trong mùa xuân tươi đẹp và khát vọng sống cống hiến của con người cho cuộc đời, cho Tổ quốc).

2. Chủ đề của văn bản

– Định nghĩa: Là vấn đề cốt lõi, ý tưởng trọng tâm mà tác giả muốn đặt ra và giải quyết trong tác phẩm.

– Chủ đề khác với đề tài ở chỗ đề tài là phạm vi hiện thực được phản ánh, còn chủ đề là vấn đề cơ bản, một cái nhìn sâu sắc được đặt ra trong phạm vi hiện thực đó.

– Hiểu đơn giản: Tác phẩm muốn bàn đến điều gì?

Ví dụ:

• Quê hương (Tế Hanh): Ca ngợi vẻ đẹp của thiên nhiên và cuộc sống lao động của người dân chài. Qua đó thể hiện tình yêu quê hương trong sáng, sâu nặng của tác giả.
• Bếp lửa (Bằng Việt): Lòng biết ơn, kính yêu và nỗi nhớ sâu sắc của người cháu dành cho bà, thể hiện qua những kỷ niệm tuổi thơ nghèo khó, gian khổ nhưng đầy ắp tình yêu thương. Qua đó khẳng định ý nghĩa thiêng liêng của gia đình, tình thân và cội nguồn nuôi dưỡng tâm hồn con người.
• Mùa xuân nho nhỏ (Thanh Hải): Ngợi ca vẻ đẹp thiên nhiên và sức sống của đất nước trong mùa xuân. Qua đó, bài thơ thể hiện khát vọng sống đẹp, sống cống hiến của mỗi con người cho Tổ quốc, Nhân dân.

3. Nội dung của văn bản

– Định nghĩa: Là toàn bộ đời sống hiện thực được nhà văn phản ánh cùng với tư tưởng, tình cảm, quan điểm, thái độ của nhà văn gửi gắm trong tác phẩm (bao gồm bức tranh đời sống, con người, các mối quan hệ, tư tưởng và tình cảm).

– Hiểu đơn giản: Tác phẩm chứa đựng những gì?

Ví dụ:

• Quê hương (Tế Hanh): Bài thơ Quê hương ca ngợi vẻ đẹp bình dị mà khỏe khoắn của quê hương miền biển, đồng thời bộc lộ tình yêu sâu nặng và niềm gắn bó tha thiết của nhà thơ với quê hương.
• Bếp lửa (Bằng Việt): Bài thơ gợi lại những kỷ niệm tuổi thơ gắn bó với bà và bếp lửa thân thương trong những năm tháng khó khăn của đất nước. Qua hình ảnh bếp lửa, tác giả thể hiện tình cảm kính yêu, lòng biết ơn sâu nặng đối với người bà tần tảo, giàu tình thương, ca ngợi sức sống bền bỉ, niềm tin và nghị lực của bà, đồng thời bộc lộ những suy tư về cội nguồn, về quê hương, gia đình.
• Mùa xuân nho nhỏ (Thanh Hải): Mùa xuân nho nhỏ là khúc hát trữ tình tha thiết về thiên nhiên, đất nước, đồng thời gửi gắm ước nguyện cao đẹp của con người: sống có ích, góp phần dựng xây mùa xuân vĩnh hằng cho cuộc đời và dân tộc.
• Truyện Kiều (Nguyễn Du): Tác phẩm phản ánh hiện thực xã hội phong kiến bất công, tàn bạo, chà đạp lên quyền sống, quyền hạnh phúc của con người, đặc biệt là người phụ nữ; đề cao tài năng, khát vọng tình yêu và công lý, ca ngợi phẩm chất cao đẹp, sức sống bền bỉ của con người, bày tỏ niềm cảm thương vô hạn của Nguyễn Du đối với số phận những kiếp người bé nhỏ.

4. Mạch vận động cảm xúc trong văn bản

– Định nghĩa: Là dòng cảm xúc chủ yếu, xuyên suốt văn bản, dẫn dắt mạch phát triển của nội dung và hình tượng.

– Hiểu đơn giản: Tác phẩm được viết theo cảm xúc nào, chuyển biến ra sao?

Ví dụ:

Quê hương (Tế Hanh):

• Mở đầu: nỗi nhớ da diết, tình cảm gắn bó thiết tha với quê hương.
• Phát triển: niềm tự hào, say mê, yêu thương tha thiết đối với quê hương và con người lao động.
• Cuối cùng: Cảm xúc lắng lại thành nỗi nhớ thương sâu nặng, lòng tự hào chân thành và tình yêu quê hương tha thiết.
• →  Mạch cảm xúc trong bài thơ Quê hương đi từ nỗi nhớ quê → niềm tự hào, say mê trước cảnh lao động khỏe khoắn → lắng lại trong tình yêu, niềm gắn bó sâu nặng với quê hương. 

Bếp lửa (Bằng Việt):

• Khởi đầu: Từ hình ảnh bếp lửa gợi nhớ → nỗi nhớ bà và tuổi thơ gian khó.
• Phát triển: Cảm xúc dồn nén, gắn với những kỷ niệm tuổi thơ, sự tần tảo và tình thương của bà.
• Cuối cùng: Tình cảm thiêng liêng, lòng biết ơn bà, đồng thời nhận ra bếp lửa là biểu tượng của cội nguồn và sức mạnh nâng đỡ tâm hồn.
• →  Mạch cảm xúc của bài thơ Bếp lửa đi từ hồi tưởng kỉ niệm tuổi thơ, từ hình ảnh bếp lửa gợi kỉ niệm tuổi thơ gian khó, tác giả nhớ lại những năm tháng sống bên bà → cảm nhận tình bà cháu ấm áp, thiêng liêng → suy ngẫm, biết ơn công lao, đức hi sinh thầm lặng và tình thương bao la của bà dành cho cháu → khẳng định ý nghĩa thiêng liêng, bất diệt của tình bà và bếp lửa. Hình ảnh bếp lửa trở thành biểu tượng thiêng liêng của tình bà cháu, cũng là biểu tượng của cội nguồn, của sức mạnh tinh thần nuôi dưỡng mỗi con người.

Sang thu (Hữu Thỉnh):

• Khởi đầu: Nhận ra những tín hiệu tinh tế của thiên nhiên khi mùa thu về.
• Diễn biến: Từ cảm nhận không gian thiên nhiên → suy ngẫm về đất trời, vũ trụ khi giao mùa.
• Cuối cùng: Liên hệ đến cuộc đời con người, chiêm nghiệm về tuổi đời, tuổi người.
• → Mạch cảm xúc của bài thơ vận động từ sự ngạc nhiên, bâng khuâng trước nhũng thay đôit của  cảnh sắc thiên nhiên sang thu → trầm lắng, suy tư về sự vận động của đất trời → chiêm nghiệm, triết lí về con người và cuộc đời.

Mùa xuân nho nhỏ (Thanh Hải):

• Khởi đầu: Cảm xúc ngỡ ngàng, xúc động trước vẻ đẹp mùa xuân thiên nhiên, đất nước.
• Phát triển: Niềm tự hào, tình yêu tha thiết đối với cuộc đời và Tổ quốc.
• Cuối cùng: Khát vọng sống đẹp, dâng hiến một “mùa xuân nho nhỏ” cho cuộc đời chung.
  → Mạch cảm xúc đi từ ngợi ca vẻ đẹp mùa xuân thiên nhiên → ca ngợi vẻ đẹp mùa xuân đất nước → ước nguyện sống cống hiến hết mình cho quê hương, đất nước.

* Như vậy, mỗi tác phẩm thường có một dòng chảy cảm xúc riêng, nhưng đều theo quy luật: cảm xúc khởi phát → phát triển → lắng đọng, chiêm nghiệm.

5. Cảm hứng chủ đạo của văn bản

– Định nghĩa: là cảm xúc mãnh liệt nhất, được tác giả thể hiện xuyên suốt trong tác phẩm, có tác động sâu sắc đến cảm xúc của người đọc.

– Hiểu đơn giản: Tác giả say mê, hứng khởi nhất ở điều gì khi sáng tác?

Ví dụ:

• Quê hương (tế Hanh): Niềm tự hào và tình yêu quê hương tha thiết, sâu đậm.
• Bếp lửa (Bằng Việt): Nỗi nhớ, tình thương và lòng biết ơn sâu sắc của người cháu dành cho bà, cùng với sự gắn bó máu thịt với quê hương, cội nguồn.
• Mùa xuân nhỏ nhỏ (Thanh Hải): Tình yêu cuộc sống thiết tha và khát vọng sống đẹp, sống cống hiến, góp phần nhỏ bé nhưng ý nghĩa vào mùa xuân lớn lao của đất nước.
• Truyện Kiều: Cảm hứng nhân đạo (xót thương con người, đề cao khát vọng sống, tình yêu, công lí).

4. Thông điệp của văn bản

– Định nghĩa: Là điều tác giả muốn gửi gắm, nhắn nhủ đến người đọc từ tác phẩm (mang tính thời sự, gần gũi với đời sống hiện tại).

– Hiểu đơn giản: Tác phẩm muốn nói gì với chúng ta hôm nay?

Ví dụ:

• Quê hương (Tế Hanh): Bài thơ gửi đến người đọc lời nhắn nhủ: Quê hương là cội nguồn của tình yêu thương, niềm tự hào. Hãy biết trân trọng, gắn bó, yêu thương nơi chôn rau cắt rốn của mình, bởi đó là điểm tựa tinh thần trong mỗi con người.
• Bếp lửa (Bằng Việt): Bài thơ là lời nhắn nhủ tha thiết: Mỗi con người phải biết trân trọng, gìn giữ và biết ơn những tình cảm giản dị mà thiêng liêng trong cuộc sống, đặc biệt là tình cảm gia đình. Tình yêu thương, sự hi sinh lặng lẽ của bà chính là ngọn lửa sưởi ấm, nâng đỡ tâm hồn con cháu trên bước đường trưởng thành.
• Mùa xuân nho nhỏ (Thanh Hải): Bài thơ là lời nhắn nhủ tha thiết: Hãy biết yêu thương, gắn bó với thiên nhiên, đất nước và nhân dân. Mỗi người cần có lối sống cao đẹp: khiêm nhường, âm thầm nhưng hữu ích, góp phần nhỏ bé của mình vào sự trường tồn, phát triển của đất nước.

* So sánh nhanh: