1. Khái niệm đề tài trong văn học
– Đề tài: là phạm vi đời sống được nhà văn lựa chọn để phản ánh trong tác phẩm của mình.
– Hiểu đơn giản: đó là “mảng đời sống”, “lĩnh vực của hiện thực” mà nhà văn hướng ngòi bút đến.
– Nó trả lời cho câu hỏi: “Tác phẩm này viết về lĩnh vực nào của đời sống xã hội và con người?”
– Đề tài chính là điểm xuất phát cho quá trình sáng tác, là “cái khung hiện thực” mà tác giả hướng ngòi bút vào.
2. Phạm vi đời sống là gì?
– “Đời sống” là toàn bộ hiện thực khách quan, bao gồm mọi phương diện của con người và xã hội: thiên nhiên, lao động sản xuất, chiến đấu, gia đình, quê hương, đất nước, học đường, tình yêu, ước mơ, niềm vui, nỗi buồn, con người với tư tưởng, tình cảm, hoạt động…
– “Phạm vi đời sống” là một lát cắt, một phương diện, một mảng hiện thực cụ thể trong đời sống phong phú ấy, được nhà văn lựa chọn để khắc họa và phản ánh.
– Có thể hiểu: tác phẩm văn học không bao quát được toàn bộ hiện thực, mà chỉ khai thác một lát cắt đời sống làm đề tài.
Ví dụ:
- Đời sống lao động của người dân → đề tài lao động (như Quê hương của Tế Hanh).
- Đời sống chiến đấu, kháng chiến → đề tài kháng chiến (như Đồng chí của Chính Hữu), khát vọng hòa bình…
- Đời sống tình cảm gia đình → đề tài tình mẫu tử (Con cò – Chế Lan Viên), tình cha con (như Chiếc lược ngà của Nguyễn Quang Sáng).
- Đời sống tuổi trẻ, học đường, ước mơ: niềm vui học tập, tình bạn, hoài bão của tuổi trẻ.
- Vẻ đẹp thiên nhiên: cảnh núi rừng, sông biển, vẻ đẹp đất nước (Sang thu – Hữu Thỉnh; Việt Bắc – Tố Hữu).
- Đời sống tinh thần, văn hóa, đạo đức: lòng nhân ái, sự sẻ chia, khát vọng sống đẹp.
3. Ý nghĩa của việc xác định phạm vi đời sống (đề tài)
- Giúp nhận diện tác phẩm viết về cái gì, hướng đến mảng hiện thực nào.
- Thấy được sự đa dạng của văn học: mỗi tác phẩm chọn một “mảnh đời sống” để khai thác, qua đó góp phần làm phong phú cái nhìn về con người và xã hội.
- Cho thấy tầm quan sát và cảm hứng nghệ thuật của nhà văn.
- Từ “đề tài” (phạm vi đời sống) sẽ phát triển thành chủ đề (vấn đề trung tâm, tư tưởng, thông điệp tác giả gửi gắm).
Ví dụ:
Bài thơ Quê hương (Tế Hanh):
- Đề tài → Đời sống lao động của làng chài ven biển.
- Chủ đề → Tình yêu quê hương tha thiết.
Bài thơ Bếp lửa (Bằng Việt):
- Đề tài → Đời sống tình cảm gia đình, đặc biệt là tình bà cháu trong những năm tháng gian khó thời kì kháng chiến.
- Chủ đề → Ca ngợi tình bà cháu ấm áp, thiêng liêng; bày tỏ lòng biết ơn sâu nặng của người cháu đối với bà – người đã nuôi dưỡng, chở che và truyền cho cháu tình yêu thương, niềm tin, nghị lực sống. Đồng thời, bài thơ gợi lên tình yêu quê hương, đất nước từ những tình cảm gia đình giản dị, thân thương.
Bài thơ Mùa xuân nho nhỏ (Thanh Hải):
- Đề tài → Mùa xuân của thiên nhiên, đất nước và con người.
- Chủ đề → Ca ngợi vẻ đẹp tươi sáng, tràn đầy sức sống của mùa xuân thiên nhiên và mùa xuân đất nước.
Bài thơ Đồng chí (Chính Hữu):
- Đề tài → đời sống chiến đấu của người lính.
- Chủ đề → Ca ngợi tình đồng chí, đồng đội sâu nặng.
* Tóm lại: “Phạm vi đời sống” trong khái niệm đề tài chính là phần hiện thực được tác phẩm văn học trực tiếp phản ánh, ví dụ như: đời sống lao động, chiến đấu, tình yêu, gia đình, thiên nhiên, tuổi trẻ, học đường… Mỗi đề tài chính là một phương diện của đời sống được đưa vào nghệ thuật.
