Ngôn từ là chất liệu cơ bản tạo nên tác phẩm văn học. Tuy cùng bắt nguồn từ ngôn ngữ đời sống, nhưng khi đi vào văn học, ngôn từ trở thành một phương tiện nghệ thuật đặc biệt – mang tính sáng tạo, thẩm mĩ và biểu tượng. Bài viết dưới đây sẽ trình bày khái niệm, các đặc trưng nổi bật của ngôn từ văn học, đồng thời minh họa qua những tác phẩm cụ thể.
I. Khái niệm ngôn từ văn học
Ngôn từ văn học là ngôn từ được thể hiện trong văn bản văn học nhằm xây dựng hình tượng, truyền tải tư tưởng nghệ thuật và tạo hiệu quả thẩm mĩ cho người đọc. Nó được nhà văn lựa chọn, tổ chức và sáng tạo lại trên cơ sở ngôn ngữ đời sống. Không giống như ngôn ngữ của các ngành khoa học hay giao tiếp thông thường, ngôn từ văn học mang trong nó những đặc trưng riêng biệt, góp phần tạo nên giá trị nghệ thuật và chiều sâu tư tưởng của tác phẩm.
II. Đặc trưng của ngôn từ văn học
1. Ngôn từ mang tính hình tượng
– Ngôn từ văn học không chỉ đơn thuần là phương tiện truyền đạt thông tin, mà là công cụ để tạo dựng hình tượng nghệ thuật. Những lời văn, câu chữ trong tác phẩm thường được đặt vào miệng của nhân vật hư cấu hoặc nhân vật trữ tình, chứ không phải lời nói trực tiếp của tác giả.
Ví dụ:
+ Câu nói “Ai cho tôi lương thiện?” trong Chí Phèo không phải lời Nam Cao, mà là tiếng kêu thảm thiết từ hình tượng nhân vật Chí Phèo – biểu hiện sâu sắc bi kịch bị tước đoạt quyền làm người.
+ Câu thơ “Anh nhớ tiếng. Anh nhớ hình. Anh nhớ ảnh” (Xuân Diệu) thể hiện tâm trạng da diết của nhân vật trữ tình, không phải của chính tác giả.
Do đó, người đọc phải nhập vai, tưởng tượng để “sống” cùng nhân vật trong một không gian và thời gian khác biệt so với thực tại.
2. Ngôn từ có tính tổ chức cao
– Ngôn từ văn học không được sử dụng một cách tùy tiện. Mỗi câu, mỗi từ đều được nhà văn cân nhắc, sắp xếp nhằm tạo hiệu quả biểu đạt và thẩm mĩ tối ưu. Tính tổ chức này thể hiện ở nhiều khía cạnh:
- Về cú pháp: Có thể đảo trật tự từ, lược bỏ chủ ngữ/vị ngữ, sử dụng điệp từ, đảo ngữ, tăng tính nhịp điệu. Ví dụ: “Long lanh đáy nước in trời” – phép đảo ngữ tạo hình ảnh lung linh, hàm súc.
- Trong thơ ca: Tính tổ chức thể hiện rõ qua niêm, luật, vần, nhịp, đối, ngắt nhịp…
- Trong văn xuôi: Tổ chức ngôn từ giúp tạo ra nhịp điệu tự nhiên hoặc kịch tính, qua đó dẫn dắt cảm xúc người đọc.
– Tính tổ chức cao tạo nên giá trị thẩm mĩ cho lời văn, khiến văn học trở thành nghệ thuật của ngôn từ.
3. Ngôn từ mang tính “lạ hóa”
– “Lạ hóa” là đặc trưng khiến ngôn từ văn học trở nên mới mẻ, khác biệt với cách diễn đạt thông thường. Nhà văn cố ý phá vỡ những quy ước ngôn ngữ thông thường, sáng tạo ra những cách nói mới nhằm khơi gợi cảm xúc và tư duy.
Ví dụ: Nguyễn Du viết: “Hồn rụng phách rời”, “Bướm chán ong chường” – cách đảo từ và kết hợp từ độc đáo, giàu chất thơ hơn so với cách diễn đạt thông thường như “hồn phách rụng rời” hay “bướm ong chán chường”.
– Tính lạ hóa làm cho lời văn trở nên hấp dẫn, kích thích người đọc suy nghĩ, liên tưởng và tưởng tượng.
4. Ngôn từ mang tính mơ hồ, đa nghĩa
– Ngôn từ văn học không đơn nhất về nghĩa. Mỗi người đọc, trong hoàn cảnh khác nhau, có thể tiếp nhận và hiểu một tác phẩm theo nhiều cách khác nhau. Sự đa nghĩa này giúp tác phẩm văn học có chiều sâu, kích thích tư duy người đọc.
Ví dụ: Trong Bánh trôi nước của Hồ Xuân Hương, hình ảnh “bánh trôi” vừa là hình ảnh thực (một loại bánh truyền thống), vừa là biểu tượng cho thân phận người phụ nữ trong xã hội phong kiến – trôi nổi, chịu nhiều bất công. Chính điều này làm cho bài thơ có tính ẩn dụ sâu sắc, mỗi người đọc có thể cảm nhận theo góc nhìn riêng.
III. Kết luận
– Ngôn từ trong văn học không chỉ đơn thuần là công cụ giao tiếp, mà là yếu tố nghệ thuật mang tính sáng tạo cao. Các đặc trưng như tính hình tượng, tính tổ chức, tính lạ hóa và tính đa nghĩa đã giúp ngôn từ văn học trở thành phương tiện chuyển tải tư tưởng, cảm xúc và vẻ đẹp thẩm mĩ của tác phẩm. Việc hiểu rõ và cảm nhận được đặc trưng của ngôn từ văn học sẽ giúp người đọc tiếp cận tác phẩm một cách sâu sắc, đầy đủ hơn.
