I. Khái niệm
– Truyện thơ Nôm là một loại hình tác phẩm tự sự độc đáo của văn học trung đại Việt Nam, kết hợp giữa phương thức tự sự và trữ tình, được viết bằng chữ Nôm. Truyện thơ Nôm chủ yếu sử dụng các thể thơ truyền thống của Việt Nam như lục bát hoặc song thất lục bát, tạo nhịp điệu uyển chuyển, giàu nhạc điệu, vừa giúp kể chuyện vừa thể hiện cảm xúc, tâm trạng nhân vật. Đây là hình thức văn học vừa phản ánh đời sống, vừa thể hiện quan điểm thẩm mĩ và nhân văn của tác giả.
II. Phân loại (theo đặc điểm nội dung và nghệ thuật)
a) Truyện thơ Nôm bình dân
– Tác giả: Phần lớn khuyết danh, hoặc do các Nho sĩ, trí thức bình dân sáng tác.
– Cốt truyện: Thường lấy từ văn học dân gian, truyện cổ tích, truyện kể hoặc đời sống thực tế, phản ánh sinh hoạt xã hội và tâm tư tình cảm bình dân.
– Hình thức nghệ thuật: Còn thô mộc, giản dị, nhưng lại có sức cuốn hút nhờ vẻ đẹp hồn nhiên, gần gũi, tự nhiên, tạo cảm giác chân thực và sống động.
b) Truyện thơ Nôm bác học
– Tác giả: Hầu hết có tên tuổi rõ ràng, là những Nho sĩ thuộc tầng lớp phong kiến quý tộc, có học vấn uyên bác và am hiểu văn hóa Trung Hoa.
– Cốt truyện: Thường lấy cảm hứng từ văn học Trung Quốc, truyện mang tính tự thuật, chính luận hoặc lịch sử.
– Hình thức nghệ thuật: Được trau chuốt, tinh tế, điêu luyện, thể hiện sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa kiến thức học thuật và văn học dân gian. Tuy nhiên, một số tác phẩm sử dụng chưa nhuần nhuyễn chất liệu Trung Quốc, có lúc rơi vào tình trạng cầu kỳ, khó hiểu, đòi hỏi người đọc phải có kiến thức nền để cảm nhận trọn vẹn.
III. Đề tài và chủ đề
– Đề tài: Truyện thơ Nôm khai thác đề tài rộng mở, từ tôn giáo, lịch sử, xã hội đến đời sống hàng ngày, phản ánh nhiều vấn đề bức thiết của thời đại.
– Chủ đề nổi bật:
- Khẳng định tình yêu tự do và bảo vệ hạnh phúc gia đình, thể hiện khát vọng cá nhân và ý thức tự do trong tình cảm.
- Tôn vinh vẻ đẹp người phụ nữ, nhấn mạnh nhân phẩm, trí tuệ, tài năng và đạo đức của phụ nữ trong xã hội.
- Phê phán xã hội đương thời, tố cáo bất công, áp bức, hủ tục và những tệ nạn phong kiến.
- Khát vọng công lý, công bằng, hướng tới xây dựng một xã hội lý tưởng, nơi tình cảm và đạo đức được tôn trọng.
IV. Cốt truyện
– Truyện thơ Nôm thường được kể theo trình tự thời gian, kết hợp các yếu tố ngẫu nhiên, kỳ ảo, may mắn, tạo sự kịch tính và hấp dẫn.
– Cốt truyện thường theo mô hình cơ bản: Gặp gỡ – Chia li – Đoàn tụ, nhưng mức độ đậm nhạt và nội dung từng phần thay đổi tùy theo chủ đề và thông điệp tác phẩm.
– Sự kết hợp giữa hiện thực và kỳ ảo vừa tôn vinh vẻ đẹp lãng mạn, tự do tình cảm, vừa phản ánh cuộc sống và xã hội phong kiến với những xung đột và thử thách.
V. Nhân vật
– Nhân vật trong truyện thơ Nôm đa dạng về thành phần xã hội, từ vua quan, Nho sĩ đến người dân bình thường.
– Hầu hết mang tính loại hình, thể hiện các đặc điểm cố định của một tầng lớp, loại người, hoặc một phẩm chất nhất định.
– Khắc họa nhân vật:
- Ngoại hình, lời nói, cử chỉ, hành động – thể hiện con người bên ngoài, giúp người đọc hình dung trực quan.
- Cảm xúc, suy nghĩ, diễn biến tâm lý – khám phá con người bên trong, phản ánh đời sống tinh thần phong phú.
– Bút pháp và thủ pháp nghệ thuật:
- Tả cảnh ngụ tình: cảnh vật phản chiếu tâm trạng nhân vật.
- Đối thoại và độc thoại nội tâm: tạo cao trào cảm xúc và giúp khám phá thế giới nội tâm.
- Ngôn ngữ nửa trực tiếp: góp phần khắc họa tính cách và tư tưởng nhân vật một cách tinh tế.
VI. Đóng góp và giá trị
– Truyện thơ Nôm có đóng góp to lớn vào sự phát triển của ngôn ngữ và văn học dân tộc, thể hiện khả năng sáng tạo độc đáo của người Việt.
– Các tác giả nêu cao tinh thần tự hào dân tộc, phủ định quan niệm coi thường tiếng mẹ đẻ, đồng thời kết hợp nhuần nhuyễn giữa ngôn ngữ bác học và ngôn ngữ bình dân.
– Giá trị nghệ thuật: Truyện thơ Nôm sáng tạo nhịp điệu lục bát hoặc song thất lục bát, kết hợp cốt truyện lôi cuốn, miêu tả tâm lý tinh tế, và cao trào cảm xúc sinh động, góp phần tạo nên sức hấp dẫn lâu bền.
– Giá trị nhân văn: Thể hiện khát vọng tự do, hạnh phúc, trung thực, nghĩa tình và sự công bằng trong xã hội, đồng thời giáo dục người đọc về nhân phẩm, đạo đức và lòng yêu thương con người.
VII. Tác phẩm truyện thơ Nôm tiêu biểu
- Truyện thơ Nôm tài tử giai nhân vay mượn Trung Quốc: Truyện Kiều, Song Tinh Bất Dạ, Hoa tiên, Ngọc Kiều Lê, Nhị độ mai, Hảo cầu tân truyện…
- Truyện thơ Nôm tài tử giai nhân do văn nhân Việt Nam tự sáng tác: Sơ kính tân trang, Lục Vân Tiên, Mộng hiền truyện, Vân Trung Nguyệt Kính tân truyện, Lưu nữ tướng…
- Truyện thơ Nôm truyền kì: Bạch Viên Tôn Các, Bích Câu kì ngộ, Lưu Nguyễn nhập Thiên Thai tân truyện, Từ Thức tân truyện…
- Truyện thơ Nôm truyền thuyết: Chử Đồng Tử diễn ca, Đổng Thiên Vương tân truyện…
- Truyện thơ cổ tích: Thạch Sanh, Tống Trân – Cúc Hoa, Thoại Khanh – Châu Tuấn, Lâm Sanh – Xuân Nương, Lưu Bình – Dương Lễ…
- Truyện thơ Nôm ngụ ngôn: Truyện Trinh thử, Truyện Trê Cóc, Lục súc tranh công…
- Truyện thơ Nôm sử tích (khu biệt với diễn ca lịch sử): Chúa Thao cổ truyện, Ông Ninh cổ truyện, Trung quân đối diễn ca…
- Truyện thơ Nôm tôn giáo: Quan Âm tống tử bản hạnh, Quan Âm Thị Kính, Mục Liên Thanh Đề, Lưu Hương diễn nghĩa bảo quyển…
