Phân biệt đề tài, chủ đề, nội dung, thông điệp, mạch cảm xúc, cảm hứng chủ đạo trong văn bản văn học

1. Đề tài

– Định nghĩa: Là phạm vi hiện thực đời sống được nhà văn lựa chọn để phản ánh trong tác phẩm.

– Hiểu đơn giản: Tác phẩm viết về cái gì? Viết về mảng đời sống nào?

Ví dụ:

• Quê hương (Tế Hanh): Tình yêu quê hương: Cuộc sống lao động và vẻ đẹp của quê hương làng chài ven biển.
• Bếp lửa (Bằng việt): Tình cảm gia đình: Tình bà cháu gắn bó, thấm đượm yêu thương và lòng biết ơn sâu nặng đối với người bà đã tần tảo, hi sinh, nuôi dưỡng và dạy dỗ cháu trong những năm tháng tuổi thơ gian khổ.
• Mùa xuân nho nhỏ (Thanh Hải): Vẻ đẹp thiên nhiên, đất nước trong mùa xuân tươi đẹp và khát vọng sống cống hiến của con người cho cuộc đời, cho Tổ quốc.
• Vợ nhặt (Kim Lân): Số phận con người trong cảnh nghèo đói năm 1945
• Lão Hạc (Nam Cao): Cuộc sống khốn khó của người nông dân trước Cách mạng.

2. Chủ đề

– Định nghĩa: Là vấn đề, tư tưởng, nội dung trọng tâm mà tác giả muốn đặt ra và giải quyết trong tác phẩm.

– Hiểu đơn giản: Tác phẩm muốn bàn đến điều gì?

Ví dụ:

• Quê hương (Tế Hanh): Ca ngợi vẻ đẹp của thiên nhiên và cuộc sống lao động của người dân chài. Qua đó thể hiện tình yêu quê hương trong sáng, sâu nặng của tác giả.
• Bếp lửa (Bằng Việt): Ca ngợi tình bà cháu ấm áp, nghĩa tình, bền chặt. Qua đó khẳng định ý nghĩa thiêng liêng của gia đình, tình thân và cội nguồn nuôi dưỡng tâm hồn con người.
• Mùa xuân nho nhỏ (Thanh Hải): Ngợi ca vẻ đẹp thiên nhiên và sức sống của đất nước trong mùa xuân.Thể hiện khát vọng sống đẹp, sống cống hiến của con người cho Tổ quốc, nhân dân.
• Vợ nhặt (Kim Lân): Phản ánh chân thực thảm cảnh đói nghèo của người dân trong nạn đói 1945. Ngợi ca phẩm chất nhân văn: tình thương, sự nhân ái, khát vọng sống và niềm tin hướng về tương lai của những người lao động nghèo.
• Lão Hạc (Nam Cao): phản ánh cuộc sống khốn cùng, bế tắc của người nông dân Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám, đồng thời ca ngợi vẻ đẹp tâm hồn của người nông dân: giàu tình thương, nhân hậu, trung thực, có lòng tự trọng.

3. Nội dung

– Định nghĩa: Là toàn bộ đời sống hiện thực được nhà văn phản ánh cùng với tư tưởng, tình cảm, quan điểm, thái độ của nhà văn gửi gắm trong tác phẩm (bao gồm bức tranh đời sống, con người, các mối quan hệ, tư tưởng và tình cảm).

– Hiểu đơn giản: Tác phẩm chứa đựng những gì?

Ví dụ:

• Truyện Kiều (Nguyễn Du) → nội dung: số phận con người trong xã hội phong kiến bất công, khát vọng tình yêu, sự đồng cảm với thân phận phụ nữ.
• Quê hương (Tế Hanh):Bài thơ miêu tả sinh động bức tranh làng chài ven biển: cảnh đoàn thuyền ra khơi trong tư thế hăm hở, tràn đầy sức sống; cảnh đoàn thuyền trở về trong không khí vui tươi, thắng lợi; hình ảnh người dân chài khỏe mạnh, dẻo dai, gắn bó với biển cả. Qua những hình ảnh giàu sức gợi, tác giả bộc lộ tình yêu tha thiết, niềm tự hào chân thành với quê hương.
• Bếp lửa (Bằng Việt): Bài thơ gợi lại những kỉ niệm tuổi thơ của người cháu bên bà, trong những năm tháng gian khó của cuộc đời. Hình ảnh bếp lửa gắn với bàn tay, tình yêu thương, sự tần tảo và đức hi sinh thầm lặng của bà. Qua hồi ức về bà và bếp lửa, tác giả thể hiện tình cảm kính yêu, lòng biết ơn sâu nặng đối với người bà, đồng thời bộc lộ những suy tư về cội nguồn, về quê hương, gia đình.
• Mùa xuân nho nhỏ (Thanh Hải): Bài thơ thể hiện niềm say mê trước vẻ đẹp của thiên nhiên, đất trời vào mùa xuân. Tác giả bộc lộ niềm tự hào, xúc động trước mùa xuân lớn lao của đất nước, của cách mạng, của nhân dân. Qua đó, Thanh Hải gửi gắm ước nguyện chân thành: mỗi người hãy sống đẹp, sống có ích, hiến dâng “mùa xuân nho nhỏ” của mình vào mùa xuân bất tận của quê hương, đất nước.
• Vợ nhặt (Kim Lân): Truyện phản ánh thảm cảnh đói kém khủng khiếp của nhân dân ta năm 1945 – nạn đói đã đẩy hàng triệu con người vào bước đường cùng, cái chết luôn rình rập. Đằng sau đó là bức tranh bi thương của xã hội, nhưng nổi bật hơn là vẻ đẹp tình người: khát vọng sống, khao khát hạnh phúc gia đình và sự đùm bọc, chở che của những người lao động nghèo khổ. Tác phẩm còn gửi gắm niềm tin vào tương lai, khi ở cuối truyện thấp thoáng hình ảnh đoàn người đói đi theo lá cờ đỏ sao vàng – biểu tượng của cách mạng, của sự sống mới.
• Lão Hạc (Nam Cao): Truyện kể về số phận bi thảm của Lão Hạc, một nông dân nghèo khổ, goá vợ, sống cô độc, vì không muốn tiêu vào số tiền dành dụm cho con và không muốn trở thành gánh nặng cho hàng xóm, lão đã chọn cái chết bằng bả chó – một cái chết dữ dội nhưng giữ trọn nhân phẩm, lòng tự trọng và tình thương con. Qua đó, tác phẩm phản ánh hiện thực xã hội nông thôn Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám: người nông dân bị bần cùng hóa, bế tắc cả về vật chất lẫn tinh thần.

4. Mạch cảm xúc

– Định nghĩa: Là dòng cảm xúc chủ yếu xuyên suốt văn bản, dẫn dắt mạch phát triển của nội dung và hình tượng.

– Hiểu đơn giản: Tác phẩm được viết theo cảm xúc nào, chuyển biến ra sao?

Ví dụ:

• Quê hương (Tế Hanh): Mạch cảm xúc của bài thơ Quê hương vận động từ nỗi nhớ quê hương → niềm say mê, tự hào về cuộc sống lao động của người dân chài → khẳng định tình yêu quê hương tha thiết, sâu đậm.
• Bếp lửa (Bằng Việt): Mạch cảm xúc của bài thơ Bếp lửa đi từ hồi tưởng kỉ niệm tuổi thơ, từ hình ảnh bếp lửa gợi kỉ niệm tuổi thơ gian khó, tác giả nhớ lại những năm tháng sống bên bà → cảm nhận tình bà cháu ấm áp, thiêng liêng → suy ngẫm, biết ơn công lao, đức hi sinh thầm lặng và tình thương bao la của bà dành cho cháu → khẳng định ý nghĩa thiêng liêng, bất diệt của tình bà và bếp lửa. Hình ảnh bếp lửa trở thành biểu tượng thiêng liêng của tình bà cháu, cũng là biểu tượng của cội nguồn, của sức mạnh tinh thần nuôi dưỡng mỗi con người.
• Mùa xuân nho nhỏ (Thanh Hải): Cảm xúc dâng trào trước vẻ đẹp của thiên nhiên đất trời mùa xuân xứ Huế – trong trẻo, tươi non, giàu sức sống → Cảm xúc hòa nhập vào mùa xuân của đất nước, của dân tộc, gắn với không khí lao động, chiến đấu, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc → Từ niềm xúc động ấy, tác giả bộc lộ ước nguyện chân thành: được sống có ích, được dâng hiến một “mùa xuân nho nhỏ” của riêng mình vào mùa xuân lớn lao của đất nước → Dòng cảm xúc kết tinh trong âm hưởng ngợi ca đất nước, nhân dân qua khúc dân ca Huế ngọt ngào, tha thiết.
• Sang thu (Hữu Thỉnh): mạch cảm xúc của bài thơ vận động từ ngạc nhiên, bâng khuâng trước cảnh sắc thiên nhiên sang thu → trầm lắng, suy tư về sự vận động của đất trời → chiêm nghiệm, triết lí về con người và cuộc đời.
• Ánh trăng (Nguyễn Duy): Hồi ức tuổi thơ và những năm tháng gắn bó với trăng → sự gắn bó giữa con người và vần trăng trong kháng chiến, ánh trăng trở thành tri kỉ, gắn bó máu thịt, chia sẻ mọi vui buồn gian khổ → hoàn cảnh thay đổi khiến con người vô tình, lãng quên → sự cố mất điện, con người đột ngột đối diện vầng trang và giật mình bừng tỉnh nhận ra sự vô tình, hời hợt của chính mình → hối hận, thức tỉnh, tri ân, chiêm nghiệm triết lí.

5. Cảm hứng chủ đạo

– Định nghĩa: là cảm xúc mãnh liệt nhất, được tác giả thể hiện xuyên suốt trong tác phẩm, có tác động sâu sắc đến cảm xúc của người đọc.

– Hiểu đơn giản: Tác giả say mê, hứng khởi nhất ở điều gì khi sáng tác?

Ví dụ:

• Quê hương (tế Hanh): Niềm tự hào và tình yêu quê hương tha thiết, sâu đậm.
• Bếp lửa (Bằng Việt): nỗi nhớ, tình thương và lòng biết ơn sâu sắc của người cháu dành cho bà, cùng với sự gắn bó máu thịt với quê hương, cội nguồn.
• Mùa xuân nhỏ nhỏ (Thanh Hải): Tình yêu cuộc sống thiết tha và khát vọng sống đẹp, sống cống hiến, góp phần nhỏ bé nhưng ý nghĩa vào mùa xuân lớn lao của đất nước.
• Truyện Kiều: cảm hứng nhân đạo (xót thương con người, đề cao khát vọng sống, tình yêu, công lí).
• Nhật kí trong tù (Hồ Chí Minh): cảm hứng cách mạng, tinh thần lạc quan vượt lên gian khổ.

4. Thông điệp

– Định nghĩa: Là điều tác giả muốn gửi gắm, nhắn nhủ đến người đọc từ tác phẩm (mang tính thời sự, gần gũi với đời sống hiện tại).

– Hiểu đơn giản: Tác phẩm muốn nói gì với chúng ta hôm nay?

Ví dụ:

• Quê hương (Tế Hanh): Bài thơ gửi đến người đọc lời nhắn nhủ: Quê hương là cội nguồn của tình yêu thương, niềm tự hào. Hãy biết trân trọng, gắn bó, yêu thương nơi chôn rau cắt rốn của mình, bởi đó là điểm tựa tinh thần trong mỗi con người.
• Bếp lửa (Bằng Việt): Bài thơ là lời nhắn nhủ tha thiết: Mỗi con người phải biết trân trọng, gìn giữ và biết ơn những tình cảm giản dị mà thiêng liêng trong cuộc sống, đặc biệt là tình cảm gia đình. Tình yêu thương, sự hi sinh lặng lẽ của bà chính là ngọn lửa sưởi ấm, nâng đỡ tâm hồn con cháu trên bước đường trưởng thành.
• Mùa xuân nho nhỏ (Thanh Hải): Bài thơ là lời nhắn nhủ tha thiết: Hãy biết yêu thương, gắn bó với thiên nhiên, đất nước và nhân dân. Mỗi người cần có lối sống cao đẹp: khiêm nhường, âm thầm nhưng hữu ích, góp phần nhỏ bé của mình vào sự trường tồn, phát triển của đất nước.
• Vợ nhặt (Kim Lân): Trong hoàn cảnh khốn cùng, con người vẫn luôn khao khát sống, khao khát yêu thương, gắn bó, dựng xây hạnh phúc. Tình người, lòng nhân ái chính là sức mạnh giúp con người vượt qua nghịch cảnh và hướng tới tương lai tươi sáng.
• Lão Hạc (Nam Cao): Dù trong cảnh khốn cùng, con người vẫn giữ được phẩm chất cao quý, sống nhân hậu và giàu tình yêu thương. Cần trân trọng, yêu thương và giúp đỡ những số phận bất hạnh; đồng thời phải thay đổi xã hội để con người được sống xứng đáng hơn.
• Chiếc lược ngà (Nguyễn Quang Sáng): Tình phụ tử thiêng liêng, bất diệt, ngay cả trong chiến tranh.

So sánh nhanh