Bài viết Hướng dẫn phân tích bài thơ “Nguyệt Cầm” của Xuân Diệu giúp người đọc khám phá vẻ đẹp độc đáo của một thi phẩm giàu nhạc tính và chất họa. Tác phẩm là sự hòa quyện giữa cảm hứng lãng mạn và cảm giác huyền ảo, thể hiện tài năng bậc thầy của Xuân Diệu trong việc kết hợp hình ảnh, âm thanh và ánh sáng để khắc họa một không gian mộng mị, thấm đẫm chất tình. Nội dung hướng dẫn tập trung vào việc phân tích bối cảnh sáng tác, cảm hứng chủ đạo, hình tượng trữ tình, nghệ thuật sử dụng ngôn từ, nhịp điệu và các biện pháp tu từ đặc sắc. Qua đó, người học không chỉ hiểu sâu ý nghĩa bài thơ mà còn rèn luyện kỹ năng cảm thụ và phân tích thơ hiện đại Việt Nam.
Hướng dẫn chi tiết:
1. Tìm hiểu những thông tin về tác giả Xuân Diệu và bài thơ Nguyệt cầm
a. Về tác giả Xuân Diệu:
+ Xuân Diệu tên đầy đủ là Ngô Xuân Diệu; bút danh khác là Trảo Nha. Ông sinh ngày 2 tháng 2 năm 1916 tại Bình Định và mất ngày 18 tháng 12 năm 1985 tại Hà Nội. Xuân Diệu là một trong những nhà thơ lớn của nền văn học Việt Nam hiện đại.
+ Ông nổi tiếng từ phong trào Thơ mới với tập Thơ thơ (1938) và Gửi hương cho gió (1945).
+ Thơ Xuân Diệu thể hiện một triết lý bi quan, tuyệt vọng về tình ái nhưng lại có một mạch ngầm thúc giục, nhiều khi hừng hực sức sống.
+ Trong sự nghiệp sáng tác thơ văn của mình, Xuân Diệu được biết đến như là một nhà thơ lãng mạn trữ tình, “nhà thơ mới nhất trong các nhà thơ mới” (Hoài Thanh), “ông hoàng của thơ tình Việt Nam”. Ngoài làm thơ, Xuân Diệu còn là một nhà văn, nhà báo, nhà bình luận văn học.
+ Nghệ thuật thơ Xuân Diệu: đặc sắc là cảm hứng, thi tứ, bút pháp. Tình yêu trong thơ Xuân Diệu không bị diễn tả một cách bóng gió, ước lệ, tượng trưng mà cụ thể đầy đủ với ý nghĩa tình yêu bao gồm cả tâm hồn và thể xác. Xuân Diệu thưởng thức thiên nhiên bằng cả xúc giác và vị giác,đặc biệt thiên nhiên được nhân hoá làm cho thiên nhiên cói những tâm tư hành động rất người.
Về bài thơ Nguyệt Cầm:
+ Xuất xứ: thi phẩm nằm trong tập “Gửi hương cho gió” xuất bản năm 1945.
+ Những ý kiến nhận định về tác phẩm:
- Xuân Diệu đã từng quả quyết như sau: Nếu chọn bài tiêu biểu nhất của mình, Xuân Diệu chọn Biển; còn chọn bài hay nhất, Xuân Diệu sẽ chọn Đây mùa thu tới, Thơ duyên và đặc biệt là Nguyệt Cầm.
- Thanh Thảo, một thi sĩ có nhiều cách tân về hình thức thơ, cũng trầm trồ ngưỡng mộ: “Nguyệt Cầm thuộc dạng siêu thơ”… và không ngần ngại khi cho đó là một kiệt tác.
- Chu Văn Sơn cho rằng: “Thời gian có thể còn sàng lọc tước bỏ nhưng “Nguyệt Cầm” sẽ vẫn cứ là cái đỉnh chóp của sự nghiệp thi ca của nhà thơ “mới nhất trong những nhà Thơ Mới”. Bầu “Nguyệt Cầm” vào hàng tinh hoa của Thơ mới và thơ Việt hẳn không phải là lá phiếu vội vàng”.
- Phan Huy Dũng thì khẳng định: “Trong toàn bộ thi phẩm của Xuân Diệu, Nguyệt Cầm thuộc số bài thơ hay nhất. Không những hay mà còn… ma quái nhất, hoặc hay một cách ma quái chừng như không hiểu nổi”.
2. Cảm nhận khái quát về bài thơ Nguyệt cầm
– Cảm nhận ban đầu của bản thân về bài thơ có thể không hoàn toàn giống nhau, song cần đi đến một cảm nhận chung: Đọc bài thơ Nguyệt Cầm, người đọc như lạc vào một đêm trăng sáng có tiếng đàn, âm nhạc và ánh trăng như hòa quyện vào nhau. Trong không gian âm nhạc đó, chủ thể trữ tình ẩn chứa những nỗi niềm tâm sự buồn sầu, cô đơn.
+ Chủ đề của bài thơ: mối thâm giao giữa Thơ và Nhạc – một trong những chủ đề quen thuộc trong thơ ca.
+ Chủ thể trữ tình của tác phẩm: cái “Tôi” cô đơn, buồn sầu của thi sĩ Xuân Diệu.
+ Đại ý của tác phẩm: Bài thơ Nguyệt Cầm bao quát 2 ý lớn: Một không gian thiên nhiên tràn ngập ánh trăng và tiếng đàn; Nỗi sầu cô đơn của thi nhân trong cảnh đàn trăng
+ Kết cấu tác phẩm: Bài thơ gồm 4 khổ, được tổ chức theo logic tăng tiến. Về thời gian: ngày một khuya khoắt; về không gian: càng lúc càng tràn đầy với mọi bề cao – rộng – sâu theo sự toả lan của nhạc; về cảm giác: mỗi lúc một ghê lạnh, rợn ngợp; về cảm xúc: càng đêm càng buồn sầu, nhung nhớ, đơn côi… Tất cả những mạch đó của thi tứ xe quyện với nhau và thống nhất trong một thể sống động bởi cùng một thi pháp giao thoa – cộng hưởng.
+ Ý nghĩa nhan đề bài thơ: Bài thơ có tên gọi là Nguyệt Cầm: một nhạc khí, loại đàn tròn, hai dây (tên là dây văn và dây vũ) có âm thanh và hình dáng gần giống đàn tì bà. Nhan đề bài thơ có thể hiểu: là một bản đàn (đàn khúc nguyệt cầm); là tiếng đàn trong đêm trăng; là cuộc giao duyên giữa trăng và đàn,… Các làn nghĩa này khi đọc tác phẩm, học sinh chuyên văn có thể nhận thấy được không mấy khó khăn. Nhưng cái kỳ diệu của hồn thơ là cảm nghe được mối giao tình của bản thân ngôn ngữ và mối tương giao giữa ngôn ngữ với nhạc. Về từ tố, đó đơn giản chỉ là sự cộng ghép nguyệt (trăng – ánh sáng) và cầm (đàn – âm thanh). Nhưng bản thân tính dạng Nguyệt Cầm đã là cuộc giao duyên về ngữ âm của ngôn từ. “Nguyệt” và “Cầm” đều là những âm gốc Hán, nghiêng về sắc thái trầm đục, âm u. Cho nên chúng lập tức gắn bó với nhau thành hợp thể để cùng cất giữ sâu trong ngữ âm của mình một thế giới huyền bí. Đồng thời, chúng còn là mối giao tình về ngữ nghĩa. “Nguyệt” và “Cầm” là khởi nguyên cho một thế giới làm bằng ánh sáng và âm thanh: gồm cả âm thanh của ánh sáng (nhạc của trăng), cả ánh sáng của âm thanh (trăng của nhạc).
3. Cảm nhận chi tiết về nội dung, ý nghĩa bài thơ thể hiện qua câu, chữ, hình ảnh, nhịp điệu, giọng điệu, kết cấu, các biện pháp tu từ,…
Khổ 1:
Trăng nhập vào dây cung nguyệt lạnh,
Trăng thương, trăng nhớ, hỡi trăng ngần!
Đàn buồn, đàn lặng, ôi đàn chậm,
Mỗi giọt rơi tàn như lệ ngân.
+ Câu 1: “Trăng nhập vào dây cung nguyệt lạnh”
- Động từ “nhập” chỉ sự xâm nhập của ánh trăng vào dây đàn. Kết hợp với hình ảnh “nguyệt lạnh” đem đến cho người đọc liên tưởng thú vị. Cây đàn nguyệt lúc đầu chỉ lạnh lẽo như một cái xác không hồn, chỉ đến khi ánh trăng khuya nhập vào dây cung thì mới có hồn đàn. Đó cũng là giây phút thăng hoa của cảm xúc.
- Mỗi nốt đàn là sự kết hợp giữa âm thanh và ánh sáng; mỗi nốt nhạc sẽ sinh thành từ sự giao duyên kì bí của nguyệt và cầm.
- Âm tiết “lạnh” đứng ở cuối câu là một thanh trắc có độ khép tạo nên điểm nhấn cảm xúc cho cả câu thơ, thậm chí chi phối cả bài thơ. Gam lạnh bao trùm lên cả bài thơ nhưng khung cảnh tràn ngập ánh trăng và tiếng đàn vẫn tạo ra một không gian lung linh và huyền ảo.
+ Câu 2 và 3:
“Trăng thương, trăng nhớ, hỡi trăng ngần!
Đàn buồn, đàn lặng, ôi đàn chậm,”
- Hai câu thơ này tả không gian trăng nhạc bằng các cung bậc của tình đàn. Trong cái nhìn truyền thống, câu 2 và câu 3 trên đây chỉ là một cặp đối ngẫu. Nhưng cần thấy các nhịp thơ được ngắt khá đặc biệt.
- Câu thơ thất ngôn bị ngắt rời thành ba nhịp, mỗi nhịp là một tiết tấu của câu lớn vừa là một câu nhỏ có tính độc lập. Ba chủ từ ở câu trên đều là “trăng”, còn ba chủ từ của câu dưới đều là “đàn”. Còn vị từ đều là các động thái của trăng, của đàn (hay trạng thái của con người): thương, nhớ, buồn, lặng. Điều này, xét về mặt tuyến tính, nó tạo ra một chuỗi giai điệu nối tiếp nhau; nốt sau cao hơn, tha thiết hơn nốt trước.
- Âm nhạc như lan tỏa khắp không gian. Hai tính từ đặt ở cuối câu: “ngần” (chỉ màu sắc trắng ngần của ánh trăng) và “chậm” (chỉ âm thanh chậm rãi buông của bản đàn) tạo nên những rung ngân nhẹ nhàng trong lòng người.
+ Câu 4: “Mỗi giọt rơi tàn như lệ ngân”
- Cụm từ “giọt rơi tàn” có thể hiểu là giọt ánh sáng, giọt âm thanh đang loãng dần, tan dần trong không gian.
- Cụm từ “lệ ngân” có sự góp mặt của hai âm tiết: “lệ” và “ngân”.
- Chữ “lệ” khiến ta liên tưởng tới giọt đàn và giọt trăng như giọt lệ của người.
- Chữ “ngân” vừa là danh từ (nghĩa là bạc; từng giọt đàn rơi màu sắc như ánh bạc), vừa là động từ (tiếng ngân của giọt lệ) có sự hài hòa về thanh điệu với chữ “ngần” ở câu 2 tạo nên sự liên kết chặt chẽ trong hình ảnh thơ.
+ Các biện pháp tu từ:
- Phép nhân hóa: trăng nhập, trăng thương, trăng nhớ, đàn buồn, đàn lặng
- Phép so sánh: “Mỗi giọt rơi tàn như lệ ngân” có tác dụng nhấn mạnh, tạo sự liên tưởng sinh động, ánh trăng và cung đàn như một sinh thể có linh hồn, có cảm xúc.
- Từ đó gợi ra những liên hệ tới chủ thể trữ tình – cái tôi đầy tâm trạng của thi nhân.
Khổ 2.
“Mây vắng, trời trong, đêm thủy tinh,
Linh lung bóng sáng bỗng rung mình.
Vì nghe nương tử trong câu hát,
Đã chết đêm rằm theo nước xanh.”
+ Không gian trữ tình tiếp tục được nhà thơ mô tả bằng những hình ảnh cụ thể, sinh động. Đó chính là là không gian của bầu trời đêm “Mây vắng, trời trong, đêm thủy tinh”. Không gian ấy tuy có trăng nhưng vắng những đám mây lại gợi ra một không gian bị thu hẹp; “trời trong” vừa gợi ra độ sâu, vừa gợi ra độ trong của bầu trời, khi ấy, không gian buổi đêm như “thủy tinh”. Và ánh sáng của vầng trăng trên bầu trời ánh chiếu xuống không mang cảm giác yên bình như thường thấy mà nó sáng “linh lung”.
+ Từ láy “linh lung” là một sáng tạo độc đáo của Xuân Diệu trong việc vận dụng từ ngữ khi đã cố tình đảo ngược trật tự hai thành tố “linh” và “lung” trong một từ láy khá quen thuộc “lung linh”. Ngôn từ phải vặn mình lạ đến vậy là do nhu cầu bộc lộ những cảm giác tinh vi. “Lung linh” chỉ có nghĩa là sự lay động, nhún nhảy, rung rinh của những làn ánh sáng, một cảm giác thuần túy thị giác. Còn chữ “linh lung” trong Nguyệt Cầm của Xuân Diệu lại chỉ ánh sáng rợn lên tê tái, huyễn hoặc và làm sống dậy cả một luồng run rẩy gồm cả cảm giác, xúc giác và thị giác.
+ Hai câu 3,4 của khổ 2 là sự cắt nghĩa, lí giải: vì sao ánh sáng đẹp nhưng lại mang đến sự rung mình cho người nhìn, người đón nhận nó. Tiếng đàn buồn rơi trong đêm trăng làm cho thi sĩ liên tưởng đến những con người bạc mệnh, những con người ấy cũng đã từng sống trong cảnh buồn thương, rơi rụng. Số phận của họ mỏng manh như tiếng đàn nhưng không dễ dàng làm cho người đời quên đi mà ngược lại, luôn in dấu trong cảnh vật, con người. Họ là ai? Họ là những người phụ nữ tài sắc nhưng “hồng nhan đa truân”, cuộc đời họ bất hạnh, buồn thảm như tiếng đàn của họ. Câu thơ rất “Tây” của Xuân Diệu đã tái hiện rất chân thực cuộc đời người con gái tài hoa nhưng bạc mệnh Chiêu Quân. Đêm rằm chết dần, tàn dần theo nước xanh hay người con gái ấy gói cuộc đời mình lại trong tiếng đàn, câu hát rồi để mặc chảy trôi vĩnh viễn theo dòng nước xanh – dòng đời hoang lạnh? Câu thơ có sự lụi tàn của cái đẹp, có cái vô tình của tạo hoá, có cái nhẫn tâm của cuộc đời. Cái sự thật phù phàng ấy đã bao lần được nói tới trong văn thơ trung đại, nay đến lượt Xuân Diệu.
Khổ 3:
“Thu lạnh, càng thêm nguyệt tỏ ngời;
Đàn ghê như nước, lạnh, trời ơi.
Long lanh tiếng sỏi vang vang hận,
Trăng nhớ Tầm Dương, nhạc nhớ người…”
+ Trong hai câu thơ đầu, không gian của “Nguyệt Cầm” ngày càng khuya khoắt, thanh vắng hơn; dường như cái lạnh của đêm thu càng làm tăng thêm độ ngời sáng của ánh trăng. Mùa thu và tiếng đàn đều lạnh: cái lạnh của tiết trời thu hòa cùng cái lạnh của cảm xúc và tâm hồn con người. Âm thanh tiếng đàn trở nên ghê rợn, đem lại cảm giác sợ hãi đến mức phải bật thốt lên “trời ơi” trước sự lạnh lẽo của nó. Cả bài thơ có đến ba từ “lạnh” nhưng phải đến từ thứ ba do được ngăn cách quyết liệt bởi hai dấu phẩy mới thấy hết được cái lạnh toát ra mạnh mẽ nhất; cách chuyển đổi cảm giác từ thính giác sang xúc giác đến độ như thế đã là tuyệt đối!
+ Ở câu 3 “Long lanh tiếng sỏi vang vang hận”, ta thấy rõ tính hợp âm: vế trước là hình ảnh ánh sáng “long lanh” (thị giác), vế sau là âm thanh “vang vang” (thính giác). Tuy nhiên, “tiếng sỏi” không muốn đứng yên ở vế bên này; nó đã ngầm giao kết với vế bên kia để phát sinh ra một nghĩa tương giao khác: “tiếng sỏi vang vang hận”. Ta cảm / nghe tiếng sỏi va xiết đang long – lanh – sáng, đồng thời đang vang vang lên một mối hận nào đó giữa canh khuya. Nhìn sâu vào ngay trong một vế cũng thấy lạ lùng: tiếng sỏi vốn trầm đục, đâu có trong trẻo mà có thể có một cảm giác tương ứng của thị giác là “long lanh”. Phải chăng đó là những viên sỏi đọng trăng trên lối khuya? Những viên sỏi long lanh nơi lòng bến Tầm Dương? Hay là các nốt đàn cứ từng giọt rơi long lanh, tròn vo như dáng sỏi? Ta không thể nói quyết được nó nghiêng về nghĩa nào. Trong âm nhạc của Nguyệt Cầm, nó cứ long lanh một chất thơ như thế, khước từ mọi sự lý giải bằng lý tính của người đọc thơ. Nhờ cách ấy, nó đã tạo ra cái linh lung kỳ ảo của ngôn từ. Đến câu thơ thứ tư, tính đối ngẫu còn rõ hơn nữa. Hai vế vừa là sự song tấu: Văn – Vũ, vừa là sự cộng hưởng: trăng nhớ (ánh sáng) và nhạc nhớ (âm thanh). Ấy là hai phía thị giác và thính giác hợp nên từng âm giai Nguyệt Cầm. Tất cả cứ làm cho không gian nhạc tràn ngập những “linh lung” của đàn và trăng.. Nhà thơ đã nghe tiếng đàn bằng toàn bộ sự sống của mình. Còn ta, ta nghe tiếng đàn thơ bằng các giác quan của mình. Tất cả nằm trong sự cộng hưởng đến tuyệt vời. Thế mới biết năng lực tạo hình bằng âm thanh của Xuân Diệu đạt đến mức tài hoa như thế nào.
Khổ 4:
“Bốn bề ánh nhạc: biển pha lê;
Chiếc đảo hồn tôi rợn bốn bề…
Sương bạc làm thinh, khuya nín thở,
Nghe sầu âm nhạc đến sao Khuê.”
+ Ở khổ thơ cuối này, ta có thể thấy cách mô tả của nhà thơ Xuân Diệu rất độc đáo, bởi nhà thơ một lần nữa lấy cái hình ảnh để đặc tả cái âm thanh “Bốn bề ánh nhạc: biển pha lê”. Tiếng đàn và ánh trăng hòa quyện, âm thanh của đàn mang theo ánh sáng của trăng, tạo nên “ánh nhạc”. Với cách dùng từ này tạo ra được sức hấp dẫn cũng như các cung bậc cảm xúc mà tiếng nhạc đó mang lại, sự đẹp đẽ của tiếng nhạc đó được Xuân Diệu liên tưởng đến vẻ đẹp của “biển pha lê”, cái đẹp mênh mông, trong sáng.
+ Đến câu thơ thứ 2 “Chiếc đảo hồn tôi rợn bốn bề…” nhân vật trữ tình mới xuất hiện trong sự suy tư bộn bề. Số từ “chiếc” (một, chỉ số ít) đối với “bốn” (chỉ số nhiều) như nhấn mạnh thêm nỗi niềm cô đơn, lẻ loi của thi nhân trước cuộc đời. Không gian xung quanh cũng như đồng cảm với thi nhân, như cảm nhận được nỗi buồn, sự cô đơn ấy mà “làm thinh”, “nín thở”. Âm thanh tiếng nhạc vẫn réo rắt, không chỉ đánh động tâm can con người mà còn đánh động đến cả sao Khuê “Nghe sầu âm nhạc đến sao Khuê”.
→ Bài thơ “Nguyệt Cầm” của Xuân Diệu là một khúc nhạc trữ tình đầy mê hoặc, nơi ánh trăng và tiếng đàn quyện hòa để gợi nên một không gian nghệ thuật vừa lung linh, huyền ảo, vừa thấm đẫm nỗi buồn nhân thế. Qua những hình ảnh giàu sức gợi, nhịp điệu uyển chuyển và giọng thơ sâu lắng, tác giả không chỉ khắc họa vẻ đẹp mong manh, tinh tế của nghệ thuật mà còn gửi gắm niềm thương cảm cho những kiếp người tài hoa bạc mệnh. Tác phẩm vì thế mang giá trị tư tưởng và thẩm mỹ đặc sắc, vừa ngợi ca cái đẹp, vừa lay động tâm hồn người đọc bằng dư âm buồn thương và sự đồng cảm sâu xa.
4. Nhận xét, đánh giá về giá trị tư tưởng và nghệ thuật của “Nguyệt Cầm”
+ “Nguyệt Cầm” của nhà thơ Xuân Diệu là một thi phẩm mang những cảm xúc rất đặc biệt của nhà thơ, bởi độc giả thường quen với hồn thơ Xuân Diệu, một hồn thơ dạt dào cảm xúc tươi mới, sự hối hả, vội vàng đầy đắm say với tình yêu, với cảnh sắc, vẻ đẹp của “thời tươi”. Thế nhưng, đến với bài thơ này tuy cảm xúc của thi nhân vẫn dạt dào song lại mang âm vị trầm buồn, chất chứa những nỗi suy tư, những bí mật không thể giãi bày, không thể tâm sự. “Giữa rất nhiều bài thơ rất có giá trị của Xuân Diệu trước 1945, “Nguyệt Cầm” là một sáng tạo đột xuất, độc đáo, ảnh hưởng thuyết tương ứng của Baudelaie đã thấm vào bề sâu chứ không còn dừng lại ở việc hấp thụ một số thủ pháp bề nổi như ghép loại cảm giác này với loại cảm giác khác. Nhà thơ đã ghi lại một cách hết sức chân thực cảm giác của mình trong giây phút xuất thần giao cảm với tiếng đàn, với vũ trụ.” (Phan Huy Dũng)
Bài văn tham khảo:
Xuân Diệu là một trong những nhà thơ lớn của nền văn học Việt Nam hiện đại. Ông nổi bật trong phong trào Thơ Mới, với những tập thơ tiêu biểu như Thơ thơ (1938) và Gửi hương cho gió (1945). Xuân Diệu được biết đến như “nhà thơ mới nhất trong các nhà thơ mới” (Hoài Thanh) và “ông hoàng của thơ tình Việt Nam”, với những bài thơ tình giai đoạn 1936–1944 vừa bi quan, vừa tràn đầy sức sống. Thơ Xuân Diệu đặc sắc nhờ cảm hứng lãng mạn, thi tứ sáng tạo và bút pháp độc đáo; thiên nhiên trong thơ ông luôn được nhân hóa, trở nên sống động và gần gũi với tâm hồn con người.
Trong sự nghiệp sáng tác của mình, Xuân Diệu đặc biệt trân trọng bài thơ Nguyệt Cầm, nằm trong tập Gửi hương cho gió xuất bản năm 1945. Bản thân Xuân Diệu từng chia sẻ rằng nếu chọn bài thơ hay nhất, ông sẽ chọn Nguyệt Cầm. Các nhà phê bình như Thanh Thảo và Chu Văn Sơn đều đánh giá đây là một kiệt tác, thậm chí “ma quái” theo lời Ts. Phan Huy Dũng, cho thấy bài thơ vượt lên cả thời gian, là đỉnh cao trong sự nghiệp của nhà thơ.
Đọc Nguyệt Cầm, người đọc như lạc vào một không gian đêm trăng huyền ảo, nơi âm nhạc và ánh sáng hòa quyện. Chủ thể trữ tình – cái “tôi” cô đơn, buồn sầu của thi sĩ – hiện hữu trong bối cảnh đó, tạo nên một bầu không khí vừa lãng mạn vừa huyền ảo. Chủ đề nổi bật của bài thơ là mối giao hòa giữa Thơ và Nhạc, nơi mà ánh trăng, tiếng đàn và tâm hồn thi nhân hòa làm một. Bài thơ gồm bốn khổ, được tổ chức theo logic tăng tiến: không gian càng về đêm càng lan tỏa, cảm giác và cảm xúc của thi nhân càng dày đặc và sâu lắng. Nhan đề Nguyệt Cầm vừa gợi hình ảnh cây đàn tròn, hai dây, vừa tạo ra liên tưởng về bản nhạc trong đêm trăng, một cuộc giao duyên tinh tế giữa ánh sáng và âm thanh.
“Trăng nhập vào dây cung nguyệt lạnh,
Trăng thương, trăng nhớ, hỡi trăng ngần!
Đàn buồn, đàn lặng, ôi đàn chậm,
Mỗi giọt rơi tàn như lệ ngân.”
Câu mở đầu “Trăng nhập vào dây cung nguyệt lạnh” gợi lên hình ảnh ánh trăng nhập vào dây đàn, khiến cây đàn lạnh lẽo như có hồn. Âm thanh và ánh sáng hòa quyện, từng nốt nhạc thăng hoa trong cảm xúc. Hai câu tiếp theo mô tả trạng thái của trăng và đàn bằng nhịp điệu riêng biệt, với các động từ “thương”, “nhớ”, “buồn”, “lặng” kết hợp cùng từ “ngần” và “chậm” tạo nên chuỗi giai điệu nối tiếp, lan tỏa khắp không gian. Câu cuối “Mỗi giọt rơi tàn như lệ ngân” dùng phép so sánh, nhân hóa để hình ảnh ánh trăng và nốt nhạc trở nên sống động, vừa tinh tế vừa gợi cảm giác sầu thảm, đồng cảm với nỗi cô đơn của thi nhân.
“Mây vắng, trời trong, đêm thủy tinh,
Linh lung bóng sáng bỗng rung mình.
Vì nghe nương tử trong câu hát,
Đã chết đêm rằm theo nước xanh.”
Khổ thơ mở ra không gian đêm trong trẻo, ánh trăng lung linh nhưng lại mang cảm giác rợn lạnh. Từ láy “linh lung” là sáng tạo độc đáo của Xuân Diệu, đảo ngược “lung linh” để vừa gợi rung động thị giác vừa truyền cảm giác xúc giác. Hai câu cuối khéo léo lý giải nỗi rung mình trước ánh sáng và âm nhạc, gợi liên tưởng tới số phận bạc mệnh của những người phụ nữ tài hoa nhưng đa truân, như Chiêu Quân. Không gian và âm nhạc hòa quyện với nỗi đau đời, tạo nên chiều sâu triết lý nhân sinh
“Thu lạnh, càng thêm nguyệt tỏ ngời;
Đàn ghê như nước, lạnh, trời ơi.
Long lanh tiếng sỏi vang vang hận,
Trăng nhớ Tầm Dương, nhạc nhớ người…”
Khổ ba làm nổi bật sự lạnh lẽo, cô đơn của đêm thu và tiếng đàn. Hai câu đầu kết hợp cảm giác thị giác và xúc giác: ánh trăng ngời sáng, tiếng đàn ghê lạnh. Câu thứ ba sử dụng tính hợp âm giữa “long lanh” (thị giác) và “vang vang” (thính giác), đồng thời gợi liên tưởng tới nốt nhạc, viên sỏi đọng trăng hay giọt đàn long lanh, tạo nên thế giới âm thanh-ánh sáng kỳ ảo. Câu cuối nhấn mạnh sự cộng hưởng trăng-nhạc, ánh sáng-âm thanh, đưa người đọc vào trải nghiệm cảm xúc tinh tế và sâu lắng.
“Bốn bề ánh nhạc: biển pha lê;
Chiếc đảo hồn tôi rợn bốn bề…
Sương bạc làm thinh, khuya nín thở,
Nghe sầu âm nhạc đến sao Khuê.”
Khổ cuối đẩy cảm giác nghệ thuật và tâm trạng của thi nhân lên cao trào. “Ánh nhạc: biển pha lê” là hình ảnh kết hợp âm thanh và ánh sáng, vừa lung linh vừa trong sáng. Thi nhân xuất hiện trong hình ảnh “chiếc đảo hồn tôi”, nhấn mạnh nỗi cô đơn trước sự mênh mông của âm nhạc và vũ trụ. Không gian xung quanh đồng cảm với cảm xúc của thi nhân, âm nhạc réo rắt, dội vào tâm hồn người đọc và cả sao Khuê, tạo nên dư âm buồn thương sâu xa.
Nguyệt Cầm là một sáng tạo đột phá của Xuân Diệu, khác với những bài thơ tình tươi mới, sôi nổi trước 1945. Bài thơ mang âm hưởng trầm buồn, gợi cảm giác suy tư và bí ẩn. Sự giao cảm giữa thi nhân với âm nhạc và thiên nhiên đạt đến mức xuất thần, tạo nên không gian nghệ thuật vừa lung linh, huyền ảo, vừa thấm đẫm nỗi buồn nhân thế. Nhờ sử dụng hình ảnh, âm thanh, ánh sáng, nhịp điệu và các biện pháp tu từ một cách tinh tế, Xuân Diệu khắc họa cái đẹp mong manh, tinh tế, đồng thời gửi gắm niềm thương cảm cho những kiếp người tài hoa bạc mệnh. Theo Ts. Phan Huy Dũng, Nguyệt Cầm là một trong những bài thơ hay nhất và độc đáo nhất của Xuân Diệu, thể hiện sâu sắc cảm giác giao cảm giữa con người với âm nhạc và vũ trụ.
Nguyệt Cầm không chỉ là khúc nhạc trữ tình của ánh trăng và tiếng đàn mà còn là bản giao hưởng của cảm xúc, nghệ thuật và triết lý nhân sinh. Bài thơ góp phần khẳng định tài năng bậc thầy của Xuân Diệu trong việc kết hợp hình ảnh, âm thanh và ánh sáng, tạo nên không gian thơ vừa huyền ảo vừa thấm đẫm chất tình. Đây là một tác phẩm tiêu biểu, xứng đáng đứng vào hàng tinh hoa của Thơ mới Việt Nam, vừa ngợi ca cái đẹp vừa lay động tâm hồn người đọc bằng dư âm buồn thương và sự đồng cảm sâu sắc.
