Chất chất thơ trong tác phẩm văn xuôi
1. Khái niệm chất thơ trong tác phẩm văn xuôi:
Chất thơ hay còn gọi là, “chất trữ tình”, “thi vị” tức là có tính chất gợi cảm và gây hứng thú trong thơ.
Chất thơ – tính chất được tạo nên từ sự hoà quyện giữa vẻ đẹp của cảm xúc, tâm trạng, tình cảm với vẻ đẹp của cách biểu hiện nó để có thể khơi gợi những rung động thẩm mĩ và tình cảm nhân văn. Còn “Chất thơ trong truyện ngắn” là cái được tạo nên khi nhà văn chú ý khai thác và biểu hiện một cách tinh tế cái mạch cảm xúc, tâm trạng, tình cảm của nhân vật hoặc của chính mình trước thế giới bằng những chi tiết, hình ảnh đầy gợi cảm và một lối văn trong sáng, truyền cảm, phù hợp với nhịp điệu riêng của cảm xúc, tâm hồn. Đó là những rung động, rung cảm của nhà văn trước vẻ đẹp của thiên nhiên, cuộc sống, con người và tình người.
Chất thơ có thể hiểu là một khía cạnh của cảm hứng thẩm mĩ nhân văn, phải gắn với cái đẹp. Cái đẹp có thể là do tự nhiên mang lại như cảnh mây trắng nhởn nhơ bay trên bầu trời xanh thẳm, tạo ra cảm giác dễ chịu cho người ngắm nhìn. Hoặc, “chất thơ” cũng có thể tạo ra từ những tình cảm, hành động của con người như: “Sự nhớ nhung, sự uyển chuyển của các điệu múa…” (Đỗ Lai Thúy)
Nói một tác phẩm văn xuôi có chất thơ tức là những ý văn, câu văn, đoạn văn tạo nên sự rung cảm trước cái đẹp của thiên nhiên, cuộc sống con người và nó có khả năng truyền những rung cảm ấy đến với người đọc.
Ở văn xuôi, chất thơ có ở trong nhiều cấp độ: từ ngữ; bức tranh thiên nhiên; hình tượng nhân vật vượt lên trên thực tại của đời sống, của hoàn cảnh để hướng đến vẻ đẹp của nhân cách, tâm hồn.
– Thơ tuôn chảy không ngừng (chỉ tạm nghỉ ở chỗ ngắt ý, ngắt giọng, ngắt câu thông thường), không bị ràng buộc bởi quy luật số lượng hay vần điệu, nhịp điệu. Nhưng văn xuôi sẽ khai thác mạnh mẽ khả năngmô tả (tạo hình) của ngôn từ, cái khả năng nhờ vào ngữ nghĩa của các từ để − qua liên tưởng − khiến cho người đọc hình dung cụ thể như sờ thấy các sự vật, như tận mắt nom thấy các sự vật, cảnh huống, − một khả năng mà thơ khó có thể sánh kịp.
Thật ra, cũng chỉ gần đây, văn xuôi mới trở thành một nghệ thuật thật sự. Người ta cho rằng ở châu Âu, văn xuôi nghệ thuật mới chỉ có từ thời Phục Hưng. Ở nước ta, văn xuôi (văn xuôi thành văn nói chung) trong tiếng Việt mới chỉ có từ đầu thế kỷ XX (như nhà nghiên cứu Vũ Ngọc Phan mới viết gần đây trên tuần báoVăn nghệsố 10/1982).
Từ văn xuôi Tản Đà vốn rất gần thể phú − một thể “trung gian” giữa ngôn ngữ thơ và ngôn ngữ văn xuôi − đến ngôn ngữ củaTố Tâm, cuốn tiểu thuyết hiện đại đầu tiên, ảnh hưởng của phong cách ngôn ngữ thơ vẫn còn khá đậm. Nhưng qua ngôn ngữ các tiểu thuyết Tự Lực Văn Đoàn đến ngôn ngữ văn xuôi của những Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan, Vũ Trọng Phụng, Nam Cao, Nguyên Hồng, v.v…, rõ ràng văn xuôi nghệ thuật tiếng Việt đã đạt đến một độ chín mẩy, đầy đặn, với những vẻ đẹp riêng, không còn thấy những dấu vết ảnh hưởng mạnh của lối tổ chức ngôn ngữ thơ, tuy vẫn có những âm hưởng riêng, tiết tấu và thậm chí nhạc điệu riêng. Trong văn học tiếng Việt ngày nay, ở một chừng mực nhất định, chúng ta còn có thể thấy ảnh hưởng trở lại của ngôn ngữ văn xuôi đối với ngôn ngữ thơ. Chứng cứ là thể thơ tự do đang chiếm ưu thế trong sáng tác của các nhà thơ hiện ở lứa tuổi dưới 50, hoặc thể thơ văn xuôi đang được thể nghiệm trong sáng tác của một số nhà thơ, kể cả một vài nhà thơ lớn tuổi như Chế Lan Viên, Huy Cận
“Thơ là cây đàn muôn điệu của tâm hồn, của nhịp thở trái tim”, là cái nhụy của cuộc sống được chưng cất thành thơ. “Chất thơ” có thể hiểu là chất trữ tình – tính chất được tạo nên từ sự hoà quyện giữa vẻ đẹp của cảm xúc, tâm trạng, tình cảm với vẻ đẹp của cách biểu hiện nó để có thể khơi gợi những rung động thẩm mĩ và tình cảm nhân văn. Còn “Chất thơ trong truyện ngắn” là cái được tạo nên khi nhà văn chú ý khai thác và biểu hiện một cách tinh tế cái mạch cảm xúc, tâm trạng, tình cảm của nhân vật hoặc của chính mình trước thế giới bằng những chi tiết, hình ảnh đầy gợi cảm và một lối văn trong sáng, truyền cảm, phù hợp với nhịp điệu riêng của cảm xúc, tâm hồn. Đó là những rung động, rung cảm của nhà văn trước vẻ đẹp của thiên nhiên, cuộc sống, con người và tình người. Voltcure đã từng nói: “Thơ là âm điệu của tâm hồn cao cả, đa cảm”. Chỉ nhờ âm nhạc của lòng mình người nghệ sĩ mới có thể truyền cảm xúc đến với người đọc, khơi lên trong tâm hồn độc giả lòng yêu thích con người, quý trọng sự sống. Chính chất thơ làm cho trang văn trở nên tinh tế vút cao, đi vào lòng người đọc một cách mãnh liệt hơn.
2. Biểu hiện chất thơ trong văn xuôi
a. Ngôn ngữ giàu hình ảnh và nhạc điệu
Văn xuôi giàu chất thơ không chỉ truyền đạt sự việc hay ý tưởng mà còn tạo nên vẻ đẹp nghệ thuật từ chính ngôn từ. Ngôn ngữ trong những trang văn này thường có sự chọn lọc tinh tế, gợi hình ảnh sinh động, giàu tính biểu cảm, khiến người đọc dễ dàng liên tưởng đến nhạc điệu của thơ ca.
Câu văn không khô cứng mà mềm mại, có tiết tấu, có khi dàn trải như một khúc nhạc du dương, có khi dồn dập như nhịp trống trận, tạo nên âm vang cảm xúc.
Ví dụ: Trong Hai đứa trẻ (Thạch Lam), những câu văn tả cảnh chiều:
“Phương tây đỏ rực như lửa cháy, những đám mây ánh hồng như hòn than sắp tàn, dãy tre làng trước mặt đen lại và cắt hình rõ rệt trên nền trời.”
→ Cách dùng từ gợi hình, so sánh, nhịp câu nhịp nhàng khiến đoạn văn giống như một bức tranh thơ, làm nổi bật vẻ đẹp của buổi chiều quê.
b. Cảm xúc dạt dào, trữ tình
Một đặc điểm quan trọng của chất thơ là sự thấm đẫm cảm xúc. Tác phẩm văn xuôi mang chất thơ thường không dừng lại ở việc kể một câu chuyện hay tái hiện hiện thực mà còn gửi gắm tình cảm, tâm trạng, nỗi niềm của tác giả, khiến tác phẩm trở nên trữ tình hơn.
Người đọc tiếp nhận tác phẩm không chỉ bằng lý trí để hiểu mà còn bằng cảm xúc để rung động, để đồng cảm với tác giả và nhân vật.
Ví dụ: Trong Đôi mắt người Sơn Tây (Quang Dũng), tác giả viết:
“Nỗi nhớ thương quá khứ dội về trong tâm hồn tôi như từng lớp sóng, khiến lòng tôi chao đảo, bâng khuâng.”
→ Lời văn tràn đầy cảm xúc, gợi nhớ một miền quê xa xôi và chất chứa nỗi buồn man mác, mang âm hưởng trữ tình sâu lắng.
c. Cảnh sắc thiên nhiên thi vị
Chất thơ trong văn xuôi còn thể hiện ở cách miêu tả thiên nhiên. Thiên nhiên không chỉ hiện lên như một bối cảnh khách quan mà được nhà văn cảm nhận bằng đôi mắt nghệ sĩ, giàu rung động thẩm mỹ.
Cảnh sắc ấy trở nên lung linh, huyền ảo, vừa chân thực vừa giàu tính gợi hình tượng, gợi cảm xúc. Đôi khi, cảnh vật còn phản chiếu tâm trạng nhân vật hoặc gửi gắm tâm tư của nhà văn.
Ví dụ: Trong Người lái đò sông Đà (Nguyễn Tuân), con sông vừa dữ dội vừa trữ tình:
“Con sông Đà tuôn dài tuôn dài như áng tóc trữ tình, đầu tóc chân tóc ẩn hiện trong mây trời Tây Bắc bung nở hoa ban, hoa gạo tháng hai.”
→ Thiên nhiên được nhìn bằng con mắt nghệ sĩ, trở thành bức tranh đầy chất thơ, chứa đựng cả sự hùng vĩ và duyên dáng, quyến rũ.
d. Tâm hồn nhân vật tinh tế, nhạy cảm
Chất thơ còn được thể hiện ở đời sống nội tâm nhân vật. Những nhân vật giàu chất thơ thường là những người nhạy cảm, dễ rung động trước cái đẹp, trước sự biến chuyển tinh vi của đời sống và thiên nhiên.
Tâm hồn nhân vật ấy giống như một chiếc “đàn” luôn sẵn sàng ngân lên những giai điệu dịu dàng của cảm xúc.
Ví dụ: Liên trong Hai đứa trẻ (Thạch Lam) mang một tâm hồn thơ ngây, mơ mộng. Dù sống trong cảnh nghèo, Liên vẫn nhạy cảm trước cảnh chiều tàn, vẫn chờ đợi đoàn tàu vụt qua phố huyện như chờ đợi một chút ánh sáng, một niềm an ủi mong manh trong cuộc sống.
→ Chính sự tinh tế ấy làm cho nhân vật trở nên giàu chất thơ, gần gũi và gợi nhiều xúc cảm cho người đọc.
3. Vai trò của chất thơ trong tác phẩm văn xuôi
– Làm giàu giá trị thẩm mỹ cho tác phẩm: Văn xuôi không còn khô khan, đơn điệu mà trở nên mềm mại, bay bổng, giàu tính nghệ thuật, hấp dẫn và lôi cuốn người đọc.
– Thể hiện tư tưởng, tình cảm của nhà văn một cách tinh tế: Thay vì phát biểu trực tiếp, nhà văn gửi gắm tư tưởng qua cảm xúc, qua cái nhìn thi vị, khiến thông điệp dễ đi sâu vào tâm hồn độc giả.
– Tác động mạnh đến người đọc: Người đọc không chỉ “hiểu” bằng lý trí mà còn “cảm” bằng trái tim, từ đó đồng cảm, thấu hiểu, rung động cùng tác giả.
– Khẳng định sự giao thoa giữa các thể loại văn học: Văn xuôi không tách biệt hoàn toàn với thơ, mà đôi khi còn mang trong mình vẻ đẹp thi vị của thơ ca. Điều này chứng minh sự phong phú, linh hoạt của nghệ thuật ngôn từ.
→ Như vậy, chất thơ trong tác phẩm văn xuôi không phải là sự sao chép thơ vào văn, mà là sự thi vị hóa cuộc sống bằng ngòi bút nghệ thuật. Nó biến những câu chuyện bình dị trở nên lung linh, gợi cảm xúc, góp phần làm giàu thêm vẻ đẹp muôn màu của văn học.
Ví dụ minh họa: Chất thơ trong tác phẩm Rừng xà nu của Nguyễn Trung Thành:
– Hình tượng cây xà nu trong xúc cảm trữ tình mãnh liệt của nhà văn.
+ Nhà văn đã đem hết bút lực để tả một khu rừng xà nu:
- “Rừng xà nu ưỡn tấm ngực lớn của mình ra che chở cho làng”
- “Trong rừng ít có loại cây nào sinh sôi nảy nở. Cạnh một câu xà nu ngã gục đã có bốn, năm cây con mọc lên, ngọn xanh rờn, hình nhọn mũi tên lao thẳng lên bầu trời”
- “Nó phóng lên rất nhanh để tiếp lấy ánh nắng, thứ ánh nắng trong rừng rọi từ trên cao xuống từng luồng lớn thẳng tắp, lóng lánh vô số hạt bụi vàng từ nhựa cây bay ra, thơm mỡ màng”
+ Đó là những câu văn đẹp, gợi cảm, tạo một cảnh tượng tuyệt vời, nên thơ, tráng lệ, có sức gây ấn tượng khó quên trong lòng người đọc. Những hình ảnh so sánh độc đáo, kì vĩ nhằm tái hiện một rừng xà nu với vóc dáng đầy sức lực, tràn trề mùi nhựa thơm, ngời xanh dưới ánh nắng…
+ Đọc những đoạn văn tả rừng xà nu, người đọc dễ nhận ra một giọng văn đằm thắm chất trữ tình, khi trầm hùng, khi trang nghiêm, xúc động, khi tha thiết tuôn chảy theo dòng hồi tưởng. Lời văn của “Rừng xà nu” giàu hình ảnh, giàu nhạc điệu, nhiều đoạn văn trau chuốt, mượt óng như ngôn ngữ một bài thơ.
+ Không phải ngẫu nhiên mà có một câu văn được lặp lại gần y nguyên đến hai lần ở phần mở đầu và kết thúc: “Đứng trên đồi xà nu ấy trông ra xa đến hết tầm mắt cũng không thấy gì khác ngoài những đồi xà nu nối tiếp chạy đến chân trời”. Đó là điệp khúc trầm hùng làm nền cho toàn bộ câu chuyện, để nhà văn suy ngẫm về mạch sống của đất nước và sức sống của nhân dân.
+ Cảm hứng chủ yếu của những trang viết về cánh rừng xà nu là cảm hứng ngợi ca. Nguyễn Trung Thành ngợi ca phẩm chất phóng khoáng, hào hiệp, sức sống bất diệt, khao khát tự do của con người Tây Nguyên…
– Khát vọng tự do cháy bỏng của người dân Tây Nguyên:
+ Chất thơ là một đối cực của thực tại nhưng vút lên từ thực tại. Như vậy, chất thơ cần có một đối cực là thực tại khắc nghiệt. Ngay từ đầu tác phẩm, ta đã thấy làng Xô Man phải đối đầu với những thử thách ác liệt, dữ dội
“…không đêm nào chó của nó và súng của nó không sủa vang cả rừng…Nó treo cổ anh Xút lên cây vả đầu làng: Ai nuôi cộng sản thi coi đó!”
“Nó giết bà Nhan, chặt đầu cột tóc treo đầu súng”
+ Tác giả đã xây dựng một hệ thống các nhân vật đại diện cho các thế hệ nối tiếp nhau trong cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc: cụ Mết, Tnú, Mai, Dít, Bé Heng. Trong cuộc đối đầu lịch sử đó, người dân Xô Man đã chiến đấu bằng niềm tin, bằng lí tưởng, bằng khát vọng và bằng cả những chân lí đúc kết được từ trong đau thương.
4. Những nhận định văn học về chất thơ trong văn xuôi
1. Chất thơ là vẻ đẹp của cảm xúc và tâm hồn: Chất thơ trong văn xuôi không nằm ở hình thức thơ ca với vần điệu, câu thơ, mà là thứ “tinh túy trữ tình” thấm đẫm trong từng câu chữ, tạo nên một thế giới nghệ thuật chan chứa cảm xúc, gợi lên những rung động thẩm mỹ sâu sắc nơi người đọc.
2. Chất thơ được tạo nên bởi ngôn ngữ giàu nhạc tính và hình ảnh: Nhà văn sử dụng ngôn từ được chắt lọc kỹ lưỡng, giàu sức gợi hình, gợi cảm và có nhịp điệu du dương như nhạc, biến trang văn xuôi thành một bản giao hưởng của ngôn từ, khiến độc giả không chỉ hiểu mà còn phải cảm, phải nghe, phải thấy.
3. Chất thơ bắt nguồn từ cái nhìn lãng mạn và sự phát hiện cái đẹp trong đời thường: Nó là kết quả của một điểm nhìn nghệ thuật tinh tế, biết phát hiện và tôn vinh vẻ đẹp tiềm ẩn trong những sự vật, con người và hiện tượng bình dị nhất của cuộc sống, giống như cách một nhà thơ nhìn ngắm thế giới.
4. Chất thơ là sự hòa quyện giữa cảnh và tình: Giống như trong thơ cổ, cảnh không đơn thuần là cảnh mà luôn nhuốm màu tâm trạng. Bức tranh thiên nhiên hay đời sống trong tác phẩm văn xuôi giàu chất thơ luôn là tấm gương phản chiếu sinh động thế giới nội tâm của nhân vật và tư tưởng, tình cảm của tác giả.
5. Chất thơ vừa tạo nhịp điệu riêng cho tác phẩm, vừa tạo nên những khoảng lặng cho sự chiêm nghiệm: Nó phá vỡ nhịp kể chuyện thông thường, tạo ra những khoảnh khắc tĩnh tại, những “dư ba” để người đọc dừng lại, suy ngẫm và thẩm thấu vẻ đẹp của văn bản, vượt ra ngoài cốt truyện.
6. Chất thơ thường gắn liền với yếu tố kỳ ảo, huyền thoại và những biểu tượng nghệ thuật: Các tác giả thường vận dụng các yếu tố của văn hóa dân gian, những hình ảnh biểu tượng (dòng sông, cánh chim, tiếng sáo…) để nâng câu chuyện đời thường lên một tầm vóc mang tính khái quát và triết lý sâu sắc, tạo nên vẻ đẹp mơ màng, kỳ ảo.
7. Chất thơ là phương tiện để nhà văn chuyển tải những thông điệp nhân văn sâu sắc: Thông qua việc xây dựng một thế giới nghệ thuật đẹp đẽ và trữ tình, nhà văn gửi gắm niềm tin, tình yêu thương con người, sự trân trọng cuộc sống và khát vọng vươn tới cái Chân – Thiện – Mỹ.
8. Chất thơ trong văn xuôi là minh chứng cho sự giao thoa, phá vỡ ranh giới thể loại: Nó cho thấy khả năng dung nạp và bổ trợ lẫn nhau giữa các hình thức nghệ thuật, chứng tỏ ranh giới giữa thơ và văn xuôi nhiều khi không phải là một đường thẳng rõ rệt mà là một vùng biên mờ, đầy sáng tạo.
9. Chất thơ làm giảm tính “cốt truyện”, tăng tính “trữ tình” cho tác phẩm văn xuôi: Trong một thiên truyện giàu chất thơ, câu chuyện được kể có thể đơn giản, ít kịch tính, nhưng sức hấp dẫn lại nằm ở không khí, cảm xúc, và những rung cảm tinh tế mà nhà văn tạo ra xung quanh câu chuyện ấy.
10. Chất thơ là yếu tố then chốt tạo nên phong cách riêng của nhiều tác giả: Khả năng tạo nên chất thơ trong sáng tác văn xuôi là dấu ấn đặc biệt, giúp phân biệt giọng điệu và thế giới nghệ thuật của các cây bút như Thạch Lam, Nguyễn Tuân, Paustovsky, Hemingway… với những nhà văn khác.
