Cảm nhận bài thơ “Không ngủ được” (trích “Nhật kí trong tù” của Hồ Chí Minh)
- Mở bài:
Bài thơ “Không ngủ được” trích trong “Nhật kí trong tù” của Hồ Chí minh. Bài thơ ghi lại tâm trạng một đêm không ngủ của Bác trong nhà tù Tưởng Giới Thạch.
- Mở bài:
Mở đầu bài thời gian và không gian nhà tù hiện lại:
“Một canh… hai canh… lại ba canh,
Trằn trọc băn khoăn, giấc chẳng thành”.
Bác Hồ lặng lẽ đếm thời gian trôi qua một cách nặng nề, chậm chạp giữa không gian hôi hám, chật hẹp, tối tăm của nhà tù. Dấu chấm lửng làm tăng thêm cảm giác đó. Đã hết ba phần năm của một đêm rồi mà Người vẫn: “Trằn trọc băn khoăn giấc chẳng thành”.
Đúng như trong bài Bốn tháng rồi, bác có viết: “Một ngày tù, nghìn thu ở ngoài”. Những đêm trong tù như dài đằng đẵng. Đêm càng dài hơn khi người tù không ngủ được vì nỗi nhớ nước, thương nhà, lo lắng cho vận mệnh của dân tộc.
Nhớ nước mà không ngủ được cũng là điều thường thấy ở các bậc vĩ nhân trong lịch sử. Trần Hưng Đạo cũng đã từng “tới bữa quên ăn, nửa đêm vỗ gối, ruột đau như cắt, nước mắt đầm đìa…” (Hịch tướng sĩ), còn Nguyễn Trãi thì: “Những trằn trọc trong cơn mộng mị / Chỉ băn khoăn một nỗi đồ hồi…” (Bình Ngô đại cáo). Tiếp nối truyền thống yêu nước của cha ông, Bác Hồ cũng có nhiều đêm không ngủ như thế. Nhưng có phải những đêm không ngủ của nhà cách mạng Hồ Chí Minh vẫn có những nét mới, những điểm toả sáng hơn? Điều này được thể hiện ở sự vận động của mạch thơ từ “thức” sang “ngủ” đến “mơ” để có một hình ảnh lung linh rực rỡ khép lại bài thơ trong một giấc mơ kì diệu của người tù – thi sĩ – chiến sĩ:
“Cánh bốn, canh năm vừa chợp mắt
Sao vàng năm cánh mộng hồn quanh”
Giấc mơ là mộng nhưng cũng là thực của nỗi lòng Bác lúc bấy giờ. Bởi theo tâm lý những hình ảnh hiện lên trong giấc mơ của con người bao giờ cũng là những điều mà họ quan tâm, chú ý nhất, những điều ám ảnh nhất đối với họ trong lúc tỉnh. Cái gì đã hiện lên trong giấc mơ ở chốn ngục tù của Bác ? Đó là “sao vàng năm cánh”, biểu tượng cho lá cớ tổ quốc và cách mạng. Và hình ảnh “sao vàng năm cánh” đã đến ngay trong giấc mơ khi Người vừa chợp mắt. Có nghĩa là hình ảnh Tổ Quốc luôn da diết và thường trực trong máu thịt và tâm hồn Người, trong cuộc đời cách mạng gian truân, vất vả của Người, dù là ở bão tuyết Luân Đôn hay tù ngục phương Đông. Có phải vì thế mà Chế Lan Viên đã thấu hiểu nỗi niềm thiết tha, đau đớn nhớ Nước của Bác trong những ngày “Người đi tìm hình của nước” :
“Đêm mơ nước ngày thấy hình của Nước
Cây cỏ trong chiêm bao xanh sắc biếc quê nhà
An một miếng ngon cũng đắng lòng vì Tổ Quốc
Chẳng yên lòng khi ngắm một nhành hoa”.
Và ta hiểu ý thơ này của ông đã được khơi nguồn từ hình ảnh “sao vàng năm cánh mộng hồn quanh” trong bài “không ngủ được” của Bác, cũng như Hoàng Trung Thông khi đọc thơ Bác đã cảm nhận lòng yêu nước cao đẹp, tuyệt vời của lãnh tụ:
“Thân ở trong tù hồn ở nước
Bay quanh hồn mộng ánh vàng sao”.
Đây không chỉ là nỗi nhớ nước da diết và thường trực của người con yêu nước số một của dân tộc mà còn là “nỗi nhớ nước trong một niềm tin phơi phới” của người chiến sĩ cách mạng lão thành đã nhìn thấy tương lai tươi sáng của nước nhà ngay trong bóng tối của chốn ngục tù. Cho nên hình ảnh Tổ Quốc hiện lên trong giấc mơ mới thật lung linh, rực rỡ: “Sao vàng năm cánh mộng hồn quanh”. Niềm tin ấy phải mạnh mẽ đến thế nào thì mới có một giấc mộng về Tổ quốc đẹp đến thế, mới sáng tạo ra một hình ảnh đầy chất thơ như vậy. Đó là chất lãng mạn vươn lên trên hiện thực đen tối của nhà tù. Nó chính là sự vượt ngục tinh thần của nhà thơ để vươn ra ánh sáng, đến với tương lai tươi đẹp của Tổ quốc, của dân tộc trong một dự cảm đầy niềm tin của mình.
Thơ tứ tuyệt thường kết tinh và toả sáng ở câu cuối. Cả bài thơ là một cuộc đối thoại nội tâm sâu lắng vận động qua các cung bậc cảm xúc, từ dồn nén, tích tục, nặng nề ở trạng thái thao thức trong hai câu đầu, đến sự chuyển đổi có gì như đột ngột ở trang thái “vừa chợp mắt” trong câu thứ ba, để rồi bột phát và toả sáng mạnh mẽ ở trạng thái mộng trong câu cuối. Câu thơ nâng cả bài thơ dậy trong một vầng sáng rực rỡ như một niềm tin mãnh liệt, một chí khí lạc quan bay bổng khi hồn thi nhân vượt khỏi nhà tù bay về quê hương, lượn quanh ánh sao vàng, biểu tượng cho lá cờ Tổ Quốc và cách mạng. Nỗi nhớ nước canh cánh trong một niềm tin phơi phới ở chốn ngục tù đã bộc lộ nét vĩ đại của một tâm hồn lớn.
- Kết bài:
Có thể nói rằng, ở bài thơ “Không ngủ được” cũng như trong toàn bộ sáng tác thi ca của mình, “con người thường ít ngủ” ấy “Con người đi trong những giấc mơ của ta” đã kết hợp bút pháp cổ điển và hiện đại một cách khéo léo nhuần nhị. Chính vì thế, thơ Người vừa mới mẻ cô đọng, hàm súc; vừa bất tử với thời gian.
Bài văn tham khảo:
Phân tích bài thơ “Không ngủ được” của Hồ Chí Minh
Hồ Chí Minh không chỉ là một nhà cách mạng vĩ đại, mà còn là một nhà thơ lớn, gắn bút danh “nhà thơ chiến sĩ”. Thơ của Người thể hiện tinh thần kiên trì, ý chí bất khuất và tình yêu nước thiêu đốt. Trong tập “Nhật ký trong tù”, bài thơ “Không ngủ được” đề cập đến những đêm trắng trọng, thao thức trong tù, nhưng đồng thời cũng cho thấy tâm hồn lãnh tụ, lo âu cho vận nước.
Bài thơ Không ngủ được của chủ tịch Hồ Chí Minh được trích từ tập thơ Nhật ký trong tù của Bác. Tháng 8 năm 1942, dưới danh nghĩa là đại biểu của “Việt Nam độc lập đồng minh hội” Bác lấy tên là “Hồ Chí Minh”. Ngày 27/8 Bác bị Tưởng Giới Thạch bắt vì bị tình nghi là gián điệp. Từ đây, Bác đã trải qua hành trình gian khổ “Quảng Tây giải khắp mười ba huyện/ Mười tám nhà lao đã ở qua”. Chính trong bối cảnh này, tập thơ “Nhật ký trong tù” đã ra đời. Tập thơ ghi lại một chặng đường dài và gian khổ mà Bác đã trải qua trên con đường cứu nước của mình, trong đó có bài Không ngủ được.
Trong ngục tù, dù thân xác phải chịu đựng bao khó khăn, nhưng tinh thần và trái tim người chiến sĩ vẫn không nguôi lo âu cho dân tộc. Bài thơ thể hiện tình yêu đất nước, yêu dân tộc của chủ tịch Hồ Chí Minh, dù ở trong tù nhưng Người vẫn luôn trăn trở về tình hình đất nước. Đồng thời qua đó thể hiện niềm tin vào sự chiến thắng của Cách mạng, vào sự trường tồn của vận nước.
Nguyên văn bài thơ:
Nhất canh, nhị canh, hựu tam canh,
Triển chuyển, bồi hồi, thuỵ bất thành;
Tứ, ngũ canh thì tài hợp nhãn,
Mộng hồn hoàn nhiễu ngũ tiêm tinh.
dịch:
Một canh… hai canh… lại ba canh,
Trằn trọc băn khoăn, giấc chẳng thành;
Canh bốn, canh năm vừa chợp mắt,
Sao vàng năm cánh mộng hồn quanh.
(Nam Trân dịch)
Hai câu thơ đã thể hiện rõ tâm trạng thao thức, bất an, trằn trọc của Bác:
Một canh… hai canh… lại ba canh,
Trằn trọc băn khoăn, giấc chẳng thành;
Cách đếm thời gian “một canh… hai canh… lại ba canh” gây cảm giác đêm dài đằng đẳng, thể hiện rõ nỗi thao thức của con người không tạm thời cho bản thân. Bác lặng lẽ đếm thời gian trôi qua một cách nặng nề, chậm chạp giữa không gian hôi hám, chật hẹp, tối tăm của nhà tù. Dấu chấm lửng làm tăng thêm cảm giác đó. Đã hết ba phần năm của một đêm rồi mà Người vẫn: “Trằn trọc băn khoăn giấc chẳng thành”. Động từ “trắn trọc”, “băn khoăn”nhấn mạnh tâm trạng bất định, lo lắng.
Câu thơ như lời tâm sự của Bác, người không chỉ mất ngủ vì hoàn cảnh tù đày, mà còn vì tâm hồn luôn trăn trở cho quê hương, đất nước.
Đúng như trong bài Bốn tháng rồi, bác có viết: “Một ngày tù, nghìn thu ở ngoài”. Những đêm trong tù như dài đằng đẵng. Đêm càng dài hơn khi người tù không ngủ được vì nỗi nhớ nước, thương nhà, lo lắng cho vận mệnh của dân tộc.
Nhớ nước mà không ngủ được cũng là điều thường thấy ở các bậc vĩ nhân trong lịch sử. Trần Hưng Đạo cũng đã từng “tới bữa quên ăn, nửa đêm vỗ gối, ruột đau như cắt, nước mắt đầm đìa…” (Hịch tướng sĩ), còn Nguyễn Trãi thì: “Những trằn trọc trong cơn mộng mị / Chỉ băn khoăn một nỗi đồ hồi…” (Bình Ngô đại cáo).
Tiếp nối truyền thống yêu nước của cha ông, Bác Hồ cũng có nhiều đêm không ngủ như thế. Nhưng có phải những đêm không ngủ của nhà cách mạng Hồ Chí Minh vẫn có những nét mới, những điểm toả sáng hơn? Điều này được thể hiện ở sự vận động của mạch thơ từ “thức” sang “ngủ” đến “mơ” để có một hình ảnh lung linh rực rỡ khép lại bài thơ trong một giấc mơ kì diệu của người tù – thi sĩ – chiến sĩ:
Canh bốn, canh năm vừa chợp mắt,
Sao vàng năm cánh mộng hồn quanh.
Hình ảnh “sao vàng năm cánh” mang ý nghĩa biểu tượng, tượng trưng cho quốc kỳ Việt Nam tự do, cho lý tưởng độc lập mà Bác và toàn thể dân tộc đang hướng tới. Người vẫn nuôi dưỡng hi vọng, đặt niềm tin vào tương lai dân tộc, dù trong hoàn cảnh ngục tù không gian nan.
Bài thơ “Không ngủ được” tuy ngắn gọn nhưng đã thể hiện sâu sắc tâm hồn cao đẹp của Hồ Chí Minh. Đó là nỗi thao thức về quê hương, về độc lập, và cũng là niềm tin vào tương lai tươi sáng. Bài thơ không chỉ là từ tâm của Bác, mà còn là tiếng lòng của cả dân tộc Việt Nam trong những ngày đấu tranh giành độc lập.
Với lời thơ, hình ảnh thơ tự nhiên, bình dị, gần gũi; ngôn ngữ không hoa mĩ, cầu kì, dễ hiểu; thể thơ thất ngôn tứ tuyệt ngắn gọc, xúc tích; kết hợp bút pháp cổ điển và hiện đại một cách khéo léo nhuần nhị, bài thơ thể hiện tâm trạng thao thức, trăn trở của Bác trong ngục tối về tình hình đất nước, về cuộc đấu tranh của dân tộc thoát khỏi sự xâm lược của giặc ngoại xâm. Đồng thời cũng thể hiện niềm tin của Bác về sự thắng lợi của Cách mạng trong tương lai.
