Nội dung:

Truyện Kiều – kiệt tác văn học bất hủ của đại thi hào Nguyễn Du – không chỉ là đỉnh cao của văn học trung đại Việt Nam mà còn là niềm tự hào của nền văn học dân tộc trên trường quốc tế. Tác phẩm phản ánh hiện thực xã hội phong kiến đầy bất công, đồng thời thể hiện giá trị nhân đạo sâu sắc khi ca ngợi vẻ đẹp, khát vọng và số phận con người. Với nghệ thuật thơ lục bát điêu luyện, ngôn ngữ giàu sức gợi, Truyện Kiều đã trở thành chuẩn mực của văn chương Việt Nam, được lưu truyền, nghiên cứu và ngợi ca suốt nhiều thế kỷ.

I. Đôi nét về tác giả Nguyễn Duth

1. Gia đình

– Nguyễn Du (1765 – 1820), tên tự: Tố Như, hiệu: Thanh Hiên, quê cha ở Tiên Điền (Nghi Xuân, Hà Tĩnh), quê mẹ ở Từ Sơn (Bắc Ninh).

– Ông sinh ra trong một gia đình đại quý tộc, có truyền thống khoa bảng và chính trị:

Cha là Nguyễn Nghiễm, từng giữ chức Tể tướng triều Lê.
Anh trai cùng cha khác mẹ là Nguyễn Khản, giữ chức Tham tụng.

→ Hai quê hương (Tiên Điền và Từ Sơn) đều là vùng đất giàu truyền thống văn hóa – nghệ thuật (hát phường vải, ca trù, quan họ), tạo điều kiện để Nguyễn Du sớm tiếp xúc với tinh hoa văn hóa dân gian và bác học, hình thành nền tảng tri thức, vốn sống và vốn văn hóa phong phú.

2. Thời đại xã hội

– Nguyễn Du sống trong giai đoạn lịch sử đầy biến động:

Cuối thế kỉ XVIII – đầu XIX, chế độ phong kiến rơi vào khủng hoảng, vua Lê – chúa Trịnh suy tàn.
Các cuộc khởi nghĩa nông dân nổ ra liên tiếp, đỉnh cao là phong trào Tây Sơn lật đổ cả Lê – Trịnh – Nguyễn.
Sau 1802, nhà Nguyễn lập lại chế độ quân chủ chuyên chế.

→ Những biến động dữ dội ấy đã để lại trong Nguyễn Du nỗi day dứt, xót xa trước thân phận con người và hun đúc tư tưởng nhân đạo sâu sắc trong sáng tác của ông.

3. Cuộc đời nhiều thăng trầm

– Thời niên thiếu: Nguyễn Du từng sống trong nhung lụa tại Thăng Long, tiếp xúc với cuộc sống xa hoa của tầng lớp quý tộc.

– Sau biến cố 1789: Khi Tây Sơn tiêu diệt tập đoàn Lê – Trịnh, Nguyễn Du rơi vào cảnh lưu lạc gần 10 năm, từng phiêu bạt nhiều nơi (Hà Tĩnh, Nghệ An, Thái Bình…) sống cuộc đời cơ cực, gắn bó với dân nghèo.

– Từ 1802: Ông bất đắc dĩ ra làm quan cho triều Nguyễn, giữ nhiều chức vụ, trong đó có lần đi sứ Trung Quốc (1813).

– Ông mất năm 1820 tại Huế, khi mới 55 tuổi.

→ Cuộc đời biến động, từng trải, đi nhiều, tiếp xúc với cả tầng lớp thống trị và nhân dân lao khổ đã giúp Nguyễn Du có cái nhìn sâu rộng, nhân ái và nhân bản.

4. Sự nghiệp văn học

a. Sáng tác bằng chữ Hán (249 bài):

Thanh Hiên thi tập (78 bài): viết khi ông còn trẻ, chứa chan tâm sự bế tắc, cô đơn, lạc lõng trước thời thế.
Nam trung tạp ngâm (40 bài): viết trong thời gian làm quan, vừa bộc lộ nỗi buồn, vừa quan sát, phản ánh thực trạng xã hội.
Bắc hành tạp lục (131 bài): viết khi đi sứ, ca ngợi nhân cách cao đẹp, phê phán bất công, thể hiện sự cảm thông sâu sắc với thân phận nhỏ bé.

b. Sáng tác bằng chữ Nôm:

Đoạn trường tân thanh (Truyện Kiều): 3254 câu thơ lục bát, dựa trên cốt truyện Kim Vân Kiều truyện (Thanh Tâm Tài Nhân, Trung Quốc), nhưng được sáng tạo lại với tầm vóc kiệt tác dân tộc.
Văn chiêu hồn (Văn tế thập loại chúng sinh): viết bằng thể song thất lục bát, chan chứa lòng thương xót những linh hồn bất hạnh, đặc biệt là những số phận nhỏ bé dưới đáy xã hội.

→ Nguyễn Du được mệnh danh là “Đại thi hào dân tộc”, năm 2013 được UNESCO công nhận là Danh nhân văn hóa thế giới.

II. Đôi nét về tác phẩm Truyện Kiều

1. Hoàn cảnh sáng tác

– Sáng tác khoảng từ 1805 – 1809, khi Nguyễn Du đã trải qua nhiều biến động lịch sử và cá nhân, mang nhiều trải nghiệm sâu sắc.

– Dựa trên cốt truyện Kim Vân Kiều truyện của Trung Quốc, nhưng phần sáng tạo của Nguyễn Du vô cùng to lớn: biến câu chuyện tình bi thương thành một thiên trường ca về số phận con người và tấm lòng nhân đạo.

→ Việc kế thừa cốt truyện của người đi trước là biểu hiện của sự giao lưu văn hoá, vốn phổ biến trong văn học trung đại nhiều quốc gia trên thế giới.

2. Đề tài

Đề tài số phận bất hạnh của người phụ nữ, mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc.
Qua đó, Nguyễn Du tố cáo xã hội phong kiến bất công, chà đạp lên quyền sống và hạnh phúc của con người.
Đồng thời thể hiện niềm cảm thương sâu sắc với những kiếp người bất hạnh, đặc biệt là phụ nữ.

3. Bố cục tác phẩm

Phần 1: Gặp gỡ và đính ước (câu 1 – 523).
Phần 2: Gia biến và lưu lạc (câu 524 – 2748).
Phần 3: Đoàn tụ (câu 2749 – 3254).

4. Tóm tắt nội dung

Truyện Kiều kể về cuộc đời đầy bi kịch của nhân vật Thúy Kiều – một người con gái tài sắc vẹn toàn. Vì chữ hiếu, nàng phải bán mình chuộc cha, rơi vào tay bọn buôn người, phải lưu lạc qua nhiều nơi, chịu cảnh bị lừa gạt, bị ép làm kĩ nữ, làm vợ lẽ, rồi lại bị đẩy vào chốn lầu xanh. Sau mười lăm năm trôi nổi, nếm đủ cay đắng tủi nhục, Kiều được đoàn tụ với gia đình và gặp lại Kim Trọng – mối tình đầu thuở xưa. Tuy không thể trọn vẹn tình duyên, nhưng cuộc đời nàng khép lại trong sự cảm thông, thấu hiểu và niềm tin vào tình người.

5. Giá trị nội dung, tư tưởng

– Giá trị hiện thực:

Phản ánh bộ mặt xấu xa, tàn bạo của xã hội phong kiến, nơi đồng tiền có sức mạnh chi phối tất cả.
Phơi bày nỗi khổ của người dân lương thiện, đặc biệt là người phụ nữ – tài sắc nhưng bị chà đạp, vùi dập.

→ Truyện Kiều mang giá trị hiện thực to lớn khi phơi bày sự thối nát của chế độ phong kiến, sức mạnh tàn bạo của đồng tiền, bi kịch của con người – nhất là phụ nữ, và sự tha hóa của xã hội.

– Giá trị nhân đạo:

Ca ngợi vẻ đẹp tài hoa, phẩm chất và khát vọng chính đáng của con người.
Thể hiện niềm thương cảm sâu sắc, xót xa cho thân phận “hồng nhan bạc mệnh”.
Lên án những thế lực tàn bạo, phi nhân tính đã chà đạp con người.
Khẳng định ước mơ công lý, hạnh phúc và niềm tin vào sức sống bất diệt của con người.

→ Truyện Kiều không chỉ phản ánh hiện thực xã hội đầy bất công mà còn là một bản trường ca nhân đạo, nơi Nguyễn Du cất lên tiếng nói ca ngợi, xót thương, tố cáo và khẳng định niềm tin vào con người.

6. Giá trị nghệ thuật

– Nghệ thuật kể chuyện đa dạng:

Trực tiếp (lời nhân vật).
Gián tiếp (lời tác giả).
Nửa trực tiếp (lời tác giả nhưng mang giọng điệu, suy nghĩ của nhân vật).

– Nghệ thuật xây dựng nhân vật:

Hệ thống nhân vật phong phú, có cá tính độc đáo, sinh động.
Miêu tả ngoại hình để khắc hoạ tính cách, dự báo số phận.
Miêu tả ngôn ngữ, hành động để bộc lộ phẩm chất, tâm lý.

– Nghệ thuật tả cảnh độc đáo:

Tả cảnh thiên nhiên giàu hình tượng.
Tả cảnh ngụ tình – phản chiếu nội tâm nhân vật (tiêu biểu: cảnh Kiều ở lầu Ngưng Bích).

– Nghệ thuật ngôn từ và thể loại:

Ngôn ngữ trong sáng, tinh luyện, giàu sắc thái biểu cảm.
Kết hợp hài hòa giữa ngôn ngữ bác học và ngôn ngữ bình dân.
Sử dụng thể thơ lục bát đạt đến đỉnh cao nghệ thuật.

→ Nhờ những giá trị nghệ thuật ấy, Truyện Kiều trở thành đỉnh cao của văn học trung đại Việt Nam, là minh chứng cho tài năng sáng tạo vĩ đại của Nguyễn Du và là kiệt tác góp phần đưa tiếng Việt lên tầm nghệ thuật thế giới.

* Nhận xét về nghệ thuật đặc sắc Truyện Kiều của Nguyễn Du:

Với Truyện Kiều, thể lục bát không chỉ phát huy tối đa chức năng kể mà còn thể hiện một cách tinh tế khả năng diễn tả nội tâm và suy ngẫm về hiện thực. Ở đây chức năng tự sự và trữ tình của lục bát cũng được thể hiện ở đỉnh cao, đưa lục bát trở thành một thể thơ dân tộc hoàn thiện, thể hiện sự kết hợp gắn bó giữa văn học bác học và văn học dân gian.

Truyện thơ vốn là một thể loại phổ biến của văn học dân gian của đại đa số các dân tộc Việt Nam và các quốc gia trong khu Vũ Thanh 83 vực Đông Nam Á. Dân tộc Kinh – một dân tộc hùng mạnh, vốn có nền văn hóa, văn minh phát triển trong số các dân tộc ở Việt Nam và Đông Nam Á – chắc chắn cũng đã có một kho tàng truyện thơ dân gian như các dân tộc khác. Có thể kho tàng này đã bị hủy hoại trong 1.000 năm Bắc thuộc. Nhưng những giá trị văn hóa, văn học bản địa đó vẫn giống như một dòng sông ngầm, âm thầm tồn tại trong ký ức dân tộc, nay có thời cơ trỗi dậy mạnh mẽ. Nguyễn Du chính là một trong những nhà phục hưng lớn của văn học dân tộc, ông đã sống cùng dòng chảy văn hóa đó, trong môi trường gia đình, môi trường quê hương, môi trường dân tộc, ở những miền đất gió bụi đã từng in dấu chân ông (Nghi Xuân, Trường Lưu, sông Lam, núi Hồng ở Hà Tĩnh, Bắc Ninh, Thái Nguyên, Thái Bình, Thăng Long…). Và bằng tài năng của mình, Nguyễn Du đã phát huy và phục hưng những giá trị của văn hóa bản địa và văn hóa khu vực.

Truyện thơ Nôm lục bát chính là thể loại thể hiện rõ nét nhất bản sắc văn hóa bản địa Đông Nam Á của văn học Việt Nam trung đại, tạo nên sự khác biệt với văn hóa Đông Á và như một biểu hiện tiêu biểu nhất cho sự kết hợp những giá trị tinh hoa của văn hóa Đông Á và Đông Nam Á trong văn hóa, văn học Việt Nam. Có thể nói sự xuất hiện truyện thơ Nôm là một bước tổng hợp mới của chín thế kỷ văn học Việt Nam trung đại. Nền văn học dân tộc vốn nổi trội về thơ ca; thiên về trữ tình và không mạnh về tự sự; hướng nhiều đến Đạo, đến cái cao cả; ít hướng tới cái trần tục, đời thường. Các thế kỷ trước là sự chuẩn bị dần từng bước cho việc kết hợp một cách nhuần nhuyễn giữa các yếu tố tự sự và trữ tình để tạo nên bước đột phá trong thể loại truyện thơ Nôm. Truyện thơ Nôm đã làm thay vai trò của tiểu thuyết thế sự chữ Hán. Chữ Hán là ngôn ngữ vay mượn, lại là tử ngữ đã không đảm nhiệm nổi yêu cầu dân tộc hoá và diễn tả thế giới nội tâm của con người Việt Nam.

Những thành công xuất chúng trong việc miêu tả đời sống nội tâm nhân vật là thành tựu nổi bật của Truyện Kiều. Nhà nghiên cứu Phan Ngọc trong công trình Phong cách Nguyễn Du qua “Truyện Kiều” đã coi Nguyễn Du là một trong vài nghệ sĩ bậc thầy trên thế giới trong nghệ thuật miêu tả tâm. Trong đó nổi bật là việc miêu tả nội tâm nhân vật qua lời tự thoại và qua bút pháp “tả cảnh ngụ tình”; tiêu biểu trong đó phải kể đến đoạn Thúy Kiều ở lầu Ngưng Bích và đoạn Thúy Kiều ở lầu xanh lần thứ nhất. Miêu tả thế giới nội tâm nhân vật qua “tả cảnh ngụ tình” cũng là một thủ pháp nghệ thuật cơ bản của các khúc ngâm khi khắc hoạ tâm trạng nhân vật. “Tả cảnh ngụ tình” rõ ràng là một thủ pháp nghệ thuật điển hình của văn học giai đoạn này, nhưng nó có nguồn gốc từ đâu và có phải đó là một thủ pháp riêng biệt của văn học Việt Nam trung đại hay không? Đây là một vấn đề khoa học. Nhưng sâu xa có thể thấy rằng, nó xuất phát từ đặc trưng coi trọng sự hòa đồng trong đời sống với thiên nhiên của người Việt Nam nói riêng, văn hóa Đông Á nói chung.

Thiên nhiên được coi như những biểu tượng của sự hoàn mỹ, là hình mẫu của con người trung đại, được tín ngưỡng bản địa, được cả Phật giáo, Nho giáo và đặc biệt được tư tưởng Lão – Trang và Đạo giáo đề cao. Quan sát trong văn học dân tộc, chúng ta thấy việc dùng thơ ca để bộc lộ đời sống nội tâm của các nhà thơ là một việc đã xuất hiện từ lâu và có thành tựu rất lớn từ Nguyễn Trãi.

Trong các thể loại tự sự, có thể thấy việc sử dụng thơ từ để thể hiện đời sống nội tâm của các nhân vật đã có từ Thánh Tông di thảo (tương truyền của vua Lê Thánh Tông, nửa sau thể kỷ XV) và Truyền kz mạn lục (Nguyễn Dữ, đầu thế kỷ XVI). Còn trong Truyền kì tân phả của Đoàn Thị Điểm thì tồn tại rất nhiều thơ từ. Trong các tập truyện này mỗi khi cần diễn tả tình cảm của các nhân vật, đặc biệt là những tình cảm “khó nói” (như tình yêu nam nữ, chuyện yêu đương trai gái…), các nhà viết truyện thường sử dụng thơ từ. Các bài thơ đó chủ yếu là các bài tả cảnh, vịnh cảnh, thông qua cảnh vật thiên nhiên để nói lên tình cảm con người. Các cây bút văn xuôi trung đại Việt Nam không quen với việc diễn tả đời sống nội tâm của nhân vật bằng văn xuôi, mà trong nhiều trường hợp thường vận dụng thơ ca để biểu hiện

Nguyễn Du đã vận dụng một cách xuất sắc thủ pháp nghệ thuật này trong tác phẩm của mình, và rõ ràng đã kế thừa và phát triển thành tựu nghệ thuật này từ các khúc ngâm tiêu biểu như Chinh phụ ngâm khúc và Cung oán ngâm khúc… Con người hiện lên với thế giới nội tâm, với những tình cảm phong phú, phức tạp và sâu sắc của mình. Các nhà văn, nhà thơ đã cho thấy rằng, nỗi đau tinh thần, sự giằng xé trong nội tâm con người còn đớn đau, vật vã, triền miên hơn nhiều so với nỗi đau thể xác. Nỗi đau ấy lớn đến nỗi thế giới tự nhiên bao la cũng phải cảm động, nó thấm vào tạo vật xung quanh khiến cho cảnh vật cũng mang vẻ u sầu của con người.

Cuộc đấu tranh trong tâm hồn con người còn dữ dội hơn cả những gì mà họ thể hiện ra bên ngoài. Phản ánh một cách sâu sắc thế giới tâm hồn đó chính là thiên chức lớn lao của văn chương. Đây là một trong những thành tựu nghệ thuật hết sức sâu sắc của văn học thế kỷ XVIII – nửa đầu thế kỷ XIX, mà tiêu biểu là Truyện Kiều. Đoạn thơ miêu tả cuộc sống và nội tâm của Thúy Kiều khi ở lầu xanh lần thứ nhất và sau những lần ê chề phải tiếp khách làng chơi là một trong những đoạn miêu tả tâm lý nhân vật xuất sắc nhất trong tác phẩm của Nguyễn Du.

Sự kết hợp giữa các màu sắc nghệ thuật khác nhau, nhiều khi là đối lập nhau, trong một tác phẩm cũng là một trong những đặc điểm nổi bật của văn học giai đoạn này. Chất tự sự và trữ tình, tự sự và sử thi, lãng mạn và hiện thực, bi kịch và hài kịch, cái đẹp cao cả và cái thấp hèn… đan quyện vào nhau tạo nên các kiệt tác như Truyện Kiều, Hoàng Lê nhất thống chí, Sơ kính tân trang, Cung oán ngâm khúc, Chinh phụ ngâm, Tự tình khúc, Lan Trì kiến văn lục…

Một trong những thành tựu nghệ thuật tạo nên giá trị của Truyện Kiều chính là sự kết hợp nhuần Vũ Thanh nhuyễn giữa chất tự sự và trữ tình của tác phẩm. Đây cũng là nét khác biệt giữa Truyện Kiều của Nguyễn Du và Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm tài nhân. Nhân vật Thúy Kiều của Nguyễn Du là sự kết hợp giữa các phẩm chất: lãng mạn và hiện thực, l{ tưởng và đời thường, cái đẹp cao cả và cái bi kịch…

Sự đa dạng của bút pháp nghệ thuật là một trong những thành tựu nổi bật của các tác phẩm văn học giai đoạn này. Văn học thế kỷ XVIII – nửa đầu thế kỷ XIX lần đầu tiên trong lịch sử văn học dân tộc còn xây dựng được những nhân vật trung gian, thoát ra khỏi sự mòn sáo của hệ thống các nhân vật đối lập thiện ác theo kiểu tư duy truyền thống. Đó là các nhân vật trong Truyện Kiều như Thúc Sinh hay phần nào đó là Hoạn Thư, những nhân vật vừa có mặt xấu và tốt. Thúc Sinh có những tật xấu của một người đàn ông ham chơi, ươn hèn nhưng lại là người yêu thương, thuỷ chung với Thúy Kiều thật sự. Còn Hoạn Thư nanh độc, ghen tuông hết mực sau khi hiểu được thân phận chìm nổi của một người con gái vừa trắng trong vừa tài hoa như Thúy Kiều đã có phần cảm thông và nhẹ tay với nàng. Đây cũng là điều khác biệt sâu sắc giữa các nhân vật của Nguyễn Du với nhân vật của Thanh Tâm tài nhân.